Uloga obrazovanja na tržištu rada i nejednake obrazovne šanse: empirijska analiza za Srbiju i zemlje Centralne i Istočne Evrope

Abstract

Predmet doktorske disertacije jeste analiza ekonomske uloge obrazovanja na tržištu rada, posmatrano sa aspekta teorije ljudskog kapitala i teorije signaliziranja, kao i analiza nejednakih šansi u obrazovanju u slučaju Srbije i drugih zemalja Centralne i Istočne Evrope. Cilj doktorske disertacije jeste da za zemlje ovog regiona empirijski utvrdi u kojoj meri obrazovanje unapređuje produktivnost pojedinca, odnosno predstavlja karakteristiku koja signalizira njegove produktivne mogućnosti, kao i da empirijski ispita u kojem stepenu izabrane zemlje karakterišu nejednake šanse u obrazovanju, koje negativno utiču na distribuciju obrazovanja te sprečavaju delovanje obrazovanja kao mehanizma za redukciju dohodne nejednakosti. Rezultati prvog empirijskog istraživanja, koje je posvećeno ocenjivanju Mincerove jednačine shodno postavkama teorije ljudskog kapitala, pokazuju da je prosečna negativna premija na osnovno obrazovanje najveća u Mađarskoj, Rumuniji i Srbiji, a najmanja u Slovačkoj, Češkoj i Sloveniji. Prosečna negativna premija na osnovno obrazovanje u Srbiji iznosi -11,9%. Rezultati ovog istraživanja sugerišu da je prosečna pozitivna premija na visoko obrazovanje najmanja u Slovačkoj, Češkoj i Sloveniji, a najveća u Hrvatskoj, Srbiji i Rumuniji. U Srbiji je prosečna pozitivna premija na visoko obrazovanje među najvećima u zemljama Centralne i Istočne Evrope i iznosi 18,5%. Prema dobijenim rezultatima, među zemljama analiziranog regiona postoje značajne distinkcije u tome koliko pojedinci sa najviše stečenim visokim obrazovanjem ostvaruju veću zaradu u odnosu na pojedince sa srednjim obrazovanjem. Pokazano je da obrazovna struktura i progresivnost oporezivanja zarada umnogome mogu da objasne razlike u ocenjenim stopama povraćaja na ulaganje u obrazovanje. Na primer, Srbiju karakteriše nepovoljna obrazovna struktura i niska progresivnost oporezivanja zarada, tako da delovanje oba faktora podiže vrednost stope povraćaja na ulaganje u visoko obrazovanje. Uočene razlike u obrazovnoj strukturi, kao jednom od glavnih faktora kojim može da se objasni razlika u ocenjenim stopama povraćaja na ulaganje u obrazovanje, pre svega su odraz različitih politika kojima su se zemlje Centralne i Istočne Evrope vodile u tranzicionom procesu. Istaknuto je da je stepen sprovođenja tranzicionih reformi radi tehnološkog unapređenja ekonomije u velikoj meri uticao na oblikovanje obrazovne strukture zemalja ovog regiona, a posledično i na visinu stopa povraćaja na ulaganje u određeni obrazovni nivo. Rezultati drugog empirijskog istraživanja, koje se odnosi na ocenjivanje jednačine Hangerfoda i Solona prema postavkama teorije signaliziranja, sugerišu da se određeni obrazac kretanja efekata diploma među zemljama Centralne i Istočne Evrope može uočiti. U svim zemljama posmatranog regiona efekti diploma visokog obrazovanja su pozitivni. Uticaj dodatne godine školovanja kada se ona vezuje za sticanje diplome visokog obrazovanja je izrazito veći u privatnom sektoru među svim analiziranim zemljama bez izuzetka. Najveća razlika između efekata diploma visokog obrazovanja između privatnog i javnog sektora se uočava u Srbiji, Rumuniji i Hrvatskoj – raspon iznosi 5-9 procentnih poena, dok je najmanja razlika u ovim efektima zabeležena u Sloveniji, Češkoj i Slovačkoj – raspon iznosi 2-3,5 procentna poena. U svim zemljama Centralne i Istočne Evrope rezultati ocenjivanja ukazuju na postojanje negativne premije na dodatnu godinu školovanja preko onih godina neophodnih za sticanje diplome fakulteta. Pojedinac koji je stekao diplomu četvorogodišnjeg visokog obrazovanja ostvaruje značajno veću premiju na dodatnu godinu školovanja u odnosu na pojedinca koji je stekao diplomu trogodišnjeg visokog obrazovanja, pri čemu je u slučaju onog pojedinca koji se je stekao diplomu četvorogodišnjeg visokog obrazovanja kasnije efekat te dodatne godine negativan. Imajući u vidu veći pozitivan uticaj diploma visokog obrazovanja u privatnom sektoru, kao konkurentskom u kojem poslodavci imaju podsticaj da vrše sortiranje radnika, za razliku od javnog sektora, ovakav rezultat može da ukazuje da među zemljama Centralne i Istočne Evrope visoko obrazovanje može imati ulogu signala na tržištu rada. Dobijeni rezultati potvrđuju Vajlsovu hipotezu, prema kojoj identifikovanje ii većih efekata diploma u privatnom sektoru ukazuje na značaj obrazovanja kao signalizirajućeg mehanizma.

The subject of the doctoral dissertation is the analysis of the economic role of education in the labour market, observed from the aspects of human capital theory and signalling theory, as well as the analysis of unequal opportunities in education in Serbia and other Central and Eastern European (CEE) countries. The aim of the doctoral dissertation is to empirically determine for the CEE countries the extent to which education improves productivity, or represents a characteristic that signals productive capabilities, as well as to empirically examine the intensity to which selected countries are characterized by unequal educational opportunities – which prevents education from acting as a mechanism for reducing income inequality. The results of the first empirical research, regarding the evaluation of the Mincer equation according to the human capital theory, show that the average negative premium on primary education is the highest in Hungary, Romania, and Serbia, and the lowest in Slovakia, the Czech Republic, and Slovenia. The average negative premium on primary education in Serbia is -11.9%. Also, the results of the research suggest that the average positive premium on high education is the lowest in Slovakia, the Czech Republic, and Slovenia, and the highest in Croatia, Serbia, and Romania. In Serbia the average positive premium on high education is among the highest in the CEE region and amounts to 18.5%. According to the obtained results, among the countries of the analysed region, there are significant differences in the extent to which individuals with tertiary education earn more than individuals with secondary education. It has been shown that the educational structure and the progressiveness of payroll taxation can largely explain the differences in the estimated rates of return on investment in education. For example, Serbia is characterized by an unfavourable educational structure and low progressiveness in payroll taxation, so that the action of both factors raises the value of the rate of return on investment in high education. The observed differences in educational structure, as one of the main factors that can explain the difference in the estimated education premiums, are primarily a reflection of different policies pursued by the CEE countries in transition. It was pointed out that the degree of implementation of transitional reforms for the technological improvement of the economy greatly influenced the shaping of the educational structure of the CEE countries, and consequently the rate of return on investment in a particular educational level. The results of the second empirical study, which refers to the evaluation of the sheepskin effects equation according to the signalling theory, suggest that a certain pattern of diploma effects among the CEE countries can be observed. In all countries of the region, the effects of high education diplomas are positive. The impact of the additional year of schooling when it is linked to obtaining a high education degree is significantly higher in the private sector in all analysed countries without exception. The largest difference between the effects of high education diplomas between the private and public sectors is observed in Serbia, Romania, and Croatia – the range is 5-9 percentage points, while the smallest difference in these effects is observed in Slovenia, the Czech Republic, and Slovakia – 2-3.5 percentage points. In all countries of the CEE region, the results of the assessment indicate the existence of a negative premium for an additional year of schooling over those years necessary for obtaining a university degree. An individual who obtains a four-year high education degree receives a significantly higher wage premium for an additional year of schooling compared to an individual who obtains a three-year high education degree. But in the case of an individual who obtains a four-year high education diploma later the effect is negative. Given the greater positive impact of high education diplomas in the private sector, as a competitive sector in which employers have an incentive to sort workers – as opposed to the public sector, this result may indicate that among the CEE countries high education can play a signalling role in the labour market. The obtained results confirm the Wiles test, according to which the identification of greater diploma effects in the private sector indicates the importance of education as a signalling iv mechanism.