Uloga derivata u upravljanju valutnim rizicima na finansijskom tržištu Srbije

Abstract

Derivati su finansijski instrumenti čija se vrednost izvodi iz vrednosti neke aktive koja leži u osnovi ovih finansijskih instrumenta kao što su: akcije, hartije od vrednosti ili obveznice, krediti, kamatne stope, valute, roba i dr. Najnovija istraživanja pokazuju da su derivati veoma zastupljeni kao instrumenti kojima se trguje na finansijskim tržištima na globalnom nivou. Prema najnovijim podacima obim trgovine derivatima višestruko prevazilazi obim ukupne ekonomske aktivnosti u svetu a više od 90% vodećih svetskih kompanija koristi ovu vrstu instrumenata u upravljanju finansijskim rizicima. U finansijskoj teoriji već dugi niz godina pominju se finansijski derivati kao naučno potvrđeni, efikasni instrumenti za hedžing izloženosti finansijskim rizicima. U velikom broju naučnih radova na ovu temu dokazano je da ovi instrumenti utiču na snižavanje troškova finansiranja. Transakcije sa derivatima imaju veoma značajnu ulogu u minimiziranju finansijskih rizika kako sa aspekta pojedinačnih tržišnih učesnika tako i na nivou finansijskog sistema zemlje i ekonomije u celini. Ove instrumente koriste gotovo svi tržišni učesnici (banke, kompanije, investicioni fondovi, penzioni fondovi, centralne banke, uprave državnih trezora i dr.) u zavisnosti od svojih potreba. Banke participiraju kao značajan učesnik na tržištu derivata budući da ih njihova osnovna aktivnost čini izloženim većem broju rizika kao što su: kreditni rizik, rizik izloženosti ugovorenoj kamatnoj stopi, valutni rizik, reputacioni, operativni rizik i sl. Upotrebom derivata ublažava se izloženost ovim rizicima čime se smanjuju kapitalni zahtevi jer se rasterećuju bilansne pozicije. Međutim, banke se istovremeno mogu javiti u ulozi spekulatora na tržištu derivata, preuzimajući rizike drugih tržišnih učesnika koji žele da se zaštite, čime zarađuju ali mogu i da izgube. Kada su kompanije u pitanju, motivacija za ulazak u transakcije sa finansijskim derivatima primarno je hedžing određenih bilansnih pozicija, koji se zasniva na potrebi minimiziranja volatilnosti u poslovanju u cilju ostvarivanja stabilnijeg finansijskog rezultata. Putem derivata kompanije mogu da upravljaju rizicima koji nastaju usled nepodudaranja novčanih tokova (prilivi i odlivi izraženi u određenoj valuti) i da obezbeđuju pristup povoljnijim izvorima finansiranja, što utiče na snižavanje troškova i očuvanju vrednosti kompanije. Kreiranje poslovnog ambijenta u kome se teži optimalnoj alokaciji rizika, utiče na stabilnost bankarskog i šire finansijskog sistema i na taj način se podiže ekonomska efikasnost. U tom smislu govorimo da derivati imaju značajne ekonomske implikacije jer utiču na razvoj međunarodne trgovine i međunarodnih finansija. S druge strane, ovi instrumenti mogu biti izvor rizika za finansijski sistem, iz kog razloga tržište finansijskih derivata mora biti dobro uređeno. Postoji više vrsta finansijskih derivata od kojih su najzastupljeniji derivati za upravljanje kamatnim rizikom, valutni derivati i kreditni derivati.

Ovaj rad konceptualno objašnjava ulogu derivata kao instrumenata za zaštitu od finansijskih rizika u generalnom smislu, s tim što je pre svega fokusiran na upotrebu i značaj valutnih derivata na finansijskom tržištu Republike Srbije. U cilju valjanog argumentovanja značaja ovog dela tržišta, u radu su izloženi razlozi koji utiču na nedovoljnu upotrebu valutnih derivata u kontekstu sadašnje razvijenosti domaćeg deviznog tržišta, analiziraju se uzroci trenutnog stanja na tržištu i ukazuje na postojeća pravna i ekonomska ograničenja za dalji razvoj. Istovremeno, daju se osnovne međuzavisnosti pojedinih parametara i ekonomskih kategorija izvedenih iz empirijske analize podataka o obimu transakcija sa finansijskim derivatima na OTC tržištu u Srbiji i postavljaju moguće perspektive razvoja ovog značajnog tržišnog segmenta.