Organizacioni i tehnološki razvoj fabrike automobila "Crvena zastava"

Abstract

Ovaj rad je posvećen istraživanju jugoslovenskog iskustva u izgradnji automobilske industrije zasnovane na zapadnoj tehnologiji u periodu između 1954. i 2008. godine. Najveći deo rada obuhvata istraživanje organizacionog i tehnološkog razvoja Fabrike automobila „Crvena zastava” (skraćeno Zastava), jer se početak stvaranja jugoslovenske automobilske industrije vezuje za 1954. godinu kada je Zastava potpisala sa FIAT-om Ugovor o ustupanju licence. To je ujedno bio prvi Ugovor potpisan između jedne zapadne kompanije sa jednim preduzećem iz istočnoevropske socijalističke zemlje nakon Drugog svetskog rata. Zastava je od svog osnivanja izgrađivala mrežu domaćih kooperanata. U pretežno agrarnom društvu (od 1950-ih i ranih 1960-ih), većina njenih kooperanata nije raspolagala sa znanjima o industrijskoj proizvodnji niti znanjima o tehnologiji koja bi zadovoljila zahteve za proizvođače delova za automobile. Zato je bila prinuđena da se najviše oslanja na uvozne delove. Prvi kooperanti Zastave su osnovani u okolini Kragujevca, a kasnije se kooperantska mreža proširila na celu Jugoslaviju. Zastava je bila nosilac izgradnje fabričkih pogona u nerazvijenim regionima, kao što su Makedonija i Kosovo, u koje je ulagala sopstvena sredstva uz dodatnu finansijsku pomoć fonda za razvoj. Snabdevanje Zastave neophodnim komponentama bilo je praćeno problemima, kao što su zastoji i uska grla u lancu snabdevanja. Rešenje za navedene probleme traženo je u uspostavljanju vertikalne integracije i umrežavanja u cilju stvaranja jedinstvene jugoslovenske automobilske industrije. Nakon ekonomskih reformi 1960-ih, jugoslovenska privreda se postepeno otvarala prema međunarodnom tržištu. U periodu do 1974, Zastava je potpisala više važnih ugovora o poslovno tehničkoj saradnji sa FIAT-om, što je rezultovalo proizvodnjom prvog nacionalnog automobila „Zastava 101”. Pored toga, Zastava je bila je posrednik u proširenju FIAT-a na istočnoevropsko tržište, a imala je i značajnu ulogu u razvoju saradnje između FIAT-a i proizvođača automobila iz Sovjetskog Saveza i Poljske. Uloga posrednika omogućila je jugoslovenskoj automobilskoj industriji da poveća izvoz na međunarodna tržišta. To je bio period kada je proizvodnja automobila u Kragujevcu dostigla svoj vrhunac - nivo srednje razvijenog preduzeća po evropskim merilima. Njeni automobili su se izvozili širom sveta, od tržišta „trećeg sveta”, EEZ i Istočne Evrope. Razvoj i osavremenjavanje proizvodnje u Zastavi postao je model za ukupan razvoj industrije, modernizaciju i ekonomski razvoj Jugoslavije. Zastava je bila sposobna da u potpunosti zadovolji zahteve domaćeg tržišta za automobilima, i da obezbedi izvoz automobila na različita međunarodna tržišta. U relativno kratkom vremenskom periodu, Jugoslavija kao zemlja sa najnižim stepenom motorizacije u Evropi uspela je da postane jedna od vodećih zemalja zahvaljujući pre svega domaćoj proizvodnji automobila, što je bio redak slučaj u zemljama Istočne Evrope. Nakon dostizanja maksimalnog broja proizvedenih automobila 1979. godine, proizvodnja je počela da opada pod uticajem mnogih unutrašnjih i spoljašnjih faktora koji su u osnovi imali socijalno-ekonomske, institucionalne, nagomilane međunacionalne i druge probleme, koji su najpre izazvali dezintegraciju a ubrzo i prekid automobilske proizvodnje. Raspadom Jugoslavije 1991. godine, Zastava je izgubila tržište i prekinula saradnju sa FIAT-om. To je uticalo da u toku 1990-ih godina posluje na samoj ivici opstanka, da bi potpuni krah doživela nakon bombardovanja od strane snaga NATO-a 1999. godine. Konačno, FIAT je otkupio 67% vlasništva i preuzeo upravljanje fabrikom 2011. godine.

This paper explores Yugoslav experience of building automobile industry based on Western technology in the period between 1950s and 1980s with emphasis on organizational and technological development „Crvena Zastava” Automobile Factory (Zastava, for short). Yugoslav automobile industry was inaugurated in 1954, when Zastava signed a contract for the manufacture of the FIAT license automobiles. It was the first contract signed between a Western company and an Eastern European socialist country after WW2. The factory was building a network of domestic suppliers from the start. In a mostly agrarian society of the 1950s and early 1960s, most of its suppliers lacked industrial skills and technology necessary for producing car components. That is why at first Zastava bought supplies from armament factories. The suppliers` network was established at first in the vicinity of Kragujevac, later to be expanded throughout Yugoslavia. Zastava built its own factories in underdeveloped regions, such as Macedonia and Kosovo, with the financial help of the state Fund for the development of underdeveloped regions. There were numerous problems, like stoppages and bottlenecks in the supply system. A solution for these problems was sought in different types of vertical merging and networking. After the 1965 economic reform the Yugoslav economy was gradually opening towards the international market. In the following period (up to 1974) the Zastava signed a few important agreements with Fiat, in terms of industrial cooperation, which resulted in a new product – the national vehicle „Zastava 101”. Furthermore, the factory entered into another important industrial cooperation with the motor vehicle industries of the Soviet Union and Poland, as an intermediary for the Fiat`s expansion to the East European market. To the Yugoslav car industry, this cooperation enabled extended output and joining into the international market on a more solid basis. At that time, the Kragujevac car industry reached its peak, as a middle-size firm in European terms. Its cars were exported throughout the world, to the markets of the „third world”, of the EEC and the East Europe. Zastava automobile industry became the vehicle for the country's overall industrial modernization and economic development. Zastava was able to meet the demands of both domestic as well as various international markets. Thus in a relatively short space of time, Yugoslavia went from being one of the least motorized countries in Europe to becoming one of the leading car manufacturers in Eastern Europe. After reaching the peak production in 1979, the production of Zastava started to decline as a result of many internal and external causes within the context of Yugoslavia's socio-economic, institutional decline, disintegration, accumulated interethnic and other problems, which at the first produced disintegration and very soon interruption production of cars. Zastava lost its market in 1991 with the disintegration of Yugoslavia and the following war. It also lost cooperation with FIAT. It lingered on during the 1990s on the very edge, and the plant was heavily bombed during the NATO campaign in 1999. FIAT has bought 67% ownership of factory in 2011.