Ekonomska kultura u Srbiji: kulturni obrasci,institucije i legitimizacijski mehanizmi

Abstract

Uloga kulture u društvenim promenama javlja se kao nezaobilazna tema u kontekstu postsocijalističke tranzicije. Ispostavilo se da institucionalna transformacija političkog i ekonomskog uređenja društva nije dovoljna, te da uspeh institucionalnih promena uveliko zavisi od nacionalne kulture, i promena na nivou cele nacije (Elste, Offe, Preuss, 1998:19). Ekonomska strana tranzicije se pokazala posebno problematičnom jer ekonomske aktivnosti čine veliki deo svakodnevice svakog pripadnika društva, neprestano ukazujući na probleme vezane za ekonomsku transformaciju društva. Kada se od nje odvoje apstraktni pokazatelji kojima se savremeni ekonomisti služe očito je da ekonomija sama jeste deo kulture (Beugelsdijk i Maseland, 2014:116). Društvene i kulturne promene u osnovnoj strukturi i vrsti modifikacija kulturnih institucija tokom nekog vremenskog perioda ogledaju se kroz kulturne obrasce (Koković 2005: 228). Primenjujući savremene ekonomske metode i teorije novi institucionalni ekonomisti uglavnom pokušavaju da izbegnu argumentaciju prisutnu u drugim društvenim naukama – argumentaciju da institucije nisu rezultat efikasnog rešenja ekonomskih problema (Granovetter u Biggard ed. 2002:88), već nešto mnogo kompleksnije. Ipak, kako se kulturni obrasci manifestuju kao ustaljeni načini ponašanja te stoga predstavljaju relativno stabilne pojave, oni su takođe i temelj institucionalizacije – kada se takva ponašanja nađu u okviru većih koherentnih celina prerastaju u institucionalizovano ponašanje, učestvujući u izgradnji institucije (Koković 2005: 228). Jedan od nedovoljno istraženih pristupa u sociologiji kulture je legitimacija kulturnih obrazaca, i sledstveno tome legitimacija institucija i institucionalnih sistema. Mehanizmi legitimacije kao socijalne činjenice zahvataju u široko polje kulture, uključujući socijalnu strukturu, odnose moći i slično, pa se ne mogu posmatrati mimo toga (Berger, Luckmann, 1991. Searl, 1996). Sa svoja četri funkcionalna nivoa, prema Bergeru i Lukmanu, legitimacija povezuje čitav socio-kulturni svet zajednice i pripadajućih individua. U kontekstu postsocijalističke tranzicije u Srbiji stanje ekonomske kulture se posebno manifestuje na relacijama između institucija svojine, tržišta i nacionalne države, kao specifičnih artikulacija srpske kulture, i za njih vezane kulturne obrasce. Disertacija je imala za cilj da pruži uvid u odnos između institucija svojine, tržišta i države kao jednog institucionalnog sklopa iz perspektive ekonomske kulture, a oslanjajući se prvenstveno na legitimaciju institucionalnih i kulturnih obrazaca i sistema. Imajući u vidu složenost zadatka – stanje u savremenom srpskom društvu trebalo je objasniti i iz istorijske perspektive – bilo je neophodno kombinovati različitu vrstu građe i evidencije, i u skladu sa tim različite metode opisa, analize i interpretacije. Pored istorijske građe i radova autora koji su istraživali socioekonomske aspekte srpskog društva i istorije korišćena je empirijske evidencija prikupljena u okviru Evropskog istraživanja vrednosti (EVS) i Projekta jugoistočnog socijalnog istraživanja (SEESSP). Pomenuta empirijska građa obrađna je klaster analizom kako bi se utvrdili legitimacijski obrasci koji korespondiraju kulturnim obrascima u savremnom srpskom društvu. Korišćenjem istorijske i savremene evidencije trebalo je utvrditi kakvu ulogu u srpskoj ekonomskoj kulturi ima institucija tržišta, i u kakvom je odnosu sa institucijama svojine i države, kao i kako se to menjalo kroz razvoj srpske države od XIX veka naovamo – kako se u ovom kulturno-institucionalnom trouglu organizovao ekonomski život srpskog društva. U teorijsko-metodološkom pogledu pokazalo se da su legitimacijski mehanizmi solidni pokazatelji kulturnih obrazaca čak i kada korišćeni podaci nisu optimalni. Sa druge strane, a nimalo neočekivano, ispostavilo se da uvođenje tržišnih mehanizama u ekonomiju društva kontekstualno uslovljen postojećim institucionalnim ograničenjima vezanim za svojinu i državno uređenje, kao i šire kulturne obrasce i etičke norme društva. Ne može se govoriti o uvođenju ili neuvođenju tržišne ekonomije, već o spcefičnim tržišnim mehanizmima i njihovoj strukturi i poziciji u ukupnoj ekonomskoj aktivnosti i kulturi društva. Kada je reč o srpskom društvu, identifikovani kulturni obrasci potvrđuju nalaze drugih autora o kulturi u kojoj značajno mesto zauzimaju egalitaristički principi, kolektivizam, i oslanjanje na državu kao dominantnog ekonomskog arbitra. Istorijska analiza takođe sugeriše da takva kultura nije rezultat višedecenijskog socijalizma, već joj koreni sežu mnogo dalje u prošlost, pojavljujući se kao karakteristika zajednička različitim socio-političkim uređenjima. Kulturni obrasci iz prve decenije XXI veka ukazuju da postoji legitimacijski deficit kad je u pitanju tržište. Tržište u srpskoj kulturi nije institucionalizovano kao mehanizam pogodan za distribuciju bogatstva, odnosno, većina kulturnih obrazaca ne pozicionira tržište kao dobar kriterijum regulacije materijalnih nejednakosti. Takođe, iako većinu kulturnih obrazaca karakteriše preferencija privatne svojine, uočljiva su opredeljenja uspostavljena etičkim normama koje važe u srpskom Uloga kulture u društvenim promenama javlja se kao nezaobilazna tema u kontekstu postsocijalističke tranzicije. Ispostavilo se da institucionalna transformacija političkog i ekonomskog uređenja društva nije dovoljna, te da uspeh institucionalnih promena uveliko zavisi od nacionalne kulture, i promena na nivou cele nacije (Elste, Offe, Preuss, 1998:19). Ekonomska strana tranzicije se pokazala posebno problematičnom jer ekonomske aktivnosti čine veliki deo svakodnevice svakog pripadnika društva, neprestano ukazujući na probleme vezane za ekonomsku transformaciju društva. Kada se od nje odvoje apstraktni pokazatelji kojima se savremeni ekonomisti služe očito je da ekonomija sama jeste deo kulture (Beugelsdijk i Maseland, 2014:116). Društvene i kulturne promene u osnovnoj strukturi i vrsti modifikacija kulturnih institucija tokom nekog vremenskog perioda ogledaju se kroz kulturne obrasce (Koković 2005: 228). Primenjujući savremene ekonomske metode i teorije novi institucionalni ekonomisti uglavnom pokušavaju da izbegnu argumentaciju prisutnu u drugim društvenim naukama – argumentaciju da institucije nisu rezultat efikasnog rešenja ekonomskih problema (Granovetter u Biggard ed. 2002:88), već nešto mnogo kompleksnije. Ipak, kako se kulturni obrasci manifestuju kao ustaljeni načini ponašanja te stoga predstavljaju relativno stabilne pojave, oni su takođe i temelj institucionalizacije – kada se takva ponašanja nađu u okviru većih koherentnih celina prerastaju u institucionalizovano ponašanje, učestvujući u izgradnji institucije (Koković 2005: 228). Jedan od nedovoljno istraženih pristupa u sociologiji kulture je legitimacija kulturnih obrazaca, i sledstveno tome legitimacija institucija i institucionalnih sistema. Mehanizmi legitimacije kao socijalne činjenice zahvataju u široko polje kulture, uključujući socijalnu strukturu, odnose moći i slično, pa se ne mogu posmatrati mimo toga (Berger, Luckmann, 1991. Searl, 1996). Sa svoja četri funkcionalna nivoa, prema Bergeru i Lukmanu, legitimacija povezuje čitav socio-kulturni svet zajednice i pripadajućih individua. U kontekstu postsocijalističke tranzicije u Srbiji stanje ekonomske kulture se posebno manifestuje na relacijama između institucija svojine, tržišta i nacionalne države, kao specifičnih artikulacija srpske kulture, i za njih vezane kulturne obrasce. Disertacija je imala za cilj da pruži uvid u odnos između institucija svojine, tržišta i države kao jednog institucionalnog sklopa iz perspektive ekonomske kulture, a oslanjajući se prvenstveno na legitimaciju institucionalnih i kulturnih obrazaca i sistema. Imajući u vidu složenost zadatka – stanje u savremenom srpskom društvu trebalo je objasniti i iz istorijske perspektive – bilo je neophodno kombinovati različitu vrstu građe i evidencije, i u skladu sa tim različite metode opisa, analize i interpretacije. Pored istorijske građe i radova autora koji su istraživali socioekonomske aspekte srpskog društva i istorije korišćena je empirijske evidencija prikupljena u okviru Evropskog istraživanja vrednosti (EVS) i Projekta jugoistočnog socijalnog istraživanja (SEESSP). Pomenuta empirijska građa obrađna je klaster analizom kako bi se utvrdili legitimacijski obrasci koji korespondiraju kulturnim obrascima u savremnom srpskom društvu. Korišćenjem istorijske i savremene evidencije trebalo je utvrditi kakvu ulogu u srpskoj ekonomskoj kulturi ima institucija tržišta, i u kakvom je odnosu sa institucijama svojine i države, kao i kako se to menjalo kroz razvoj srpske države od XIX veka naovamo – kako se u ovom kulturno-institucionalnom trouglu organizovao ekonomski život srpskog društva. U teorijsko-metodološkom pogledu pokazalo se da su legitimacijski mehanizmi solidni pokazatelji kulturnih obrazaca čak i kada korišćeni podaci nisu optimalni. Sa druge strane, a nimalo neočekivano, ispostavilo se da uvođenje tržišnih mehanizama u ekonomiju društva kontekstualno uslovljen postojećim institucionalnim ograničenjima vezanim za svojinu i državno uređenje, kao i šire kulturne obrasce i etičke norme društva. Ne može se govoriti o uvođenju ili neuvođenju tržišne ekonomije, već o spcefičnim tržišnim mehanizmima i njihovoj strukturi i poziciji u ukupnoj ekonomskoj aktivnosti i kulturi društva. Kada je reč o srpskom društvu, identifikovani kulturni obrasci potvrđuju nalaze drugih autora o kulturi u kojoj značajno mesto zauzimaju egalitaristički principi, kolektivizam, i oslanjanje na državu kao dominantnog ekonomskog arbitra. Istorijska analiza takođe sugeriše da takva kultura nije rezultat višedecenijskog socijalizma, već joj koreni sežu mnogo dalje u prošlost, pojavljujući se kao karakteristika zajednička različitim socio-političkim uređenjima. Kulturni obrasci iz prve decenije XXI veka ukazuju da postoji legitimacijski deficit kad je u pitanju tržište. Tržište u srpskoj kulturi nije institucionalizovano kao mehanizam pogodan za distribuciju bogatstva, odnosno, većina kulturnih obrazaca ne pozicionira tržište kao dobar kriterijum regulacije materijalnih nejednakosti. Takođe, iako većinu kulturnih obrazaca karakteriše preferencija privatne svojine, uočljiva su opredeljenja uspostavljena etičkim normama koje važe u srpskom.

The role of culture in social changes appears as unavoidable topic in the context of post-socialist transition. It turned out that institutional transformation of political and economic systems is not sufficient and that social success of instituional changes depends on culture, and requires changes at the national level (Elster, Offe, Preuss, 1998:19). Economic transition has proven particularly problematic given that economic activities make a significant part of daily routine for every member of a society, hence constantly bringing about problems related to economic transformation of a society. Looking beyond abstract indicators contemporary economists rely on economy is obviously part of culture (Beugelsdijk i Maseland, 2014:116). Social and cultural changes in structure and substance of social institutions are manifested over time as changes in cultural patterns (Koković 2005: 228). By applying contemporary economic methods and theories new institutional economists try mainly to avoid an argument present in other social sciences – institutions are not a result of efficient solution to economic problems (Granovetter u Biggard ed. 2002:88), but rather something much more complex. Cultural patterns as habitual behavioural models manifest relatively stable phenomena, and make foundation for institutionalization – when such behaviour finds itslef within larger coherent units it turns into institutionalized behaviour, contributing to institution building (Koković 2005: 228). One of the less explored directions in sociology of culture is legitimation of cultural patterns, and subsequently legitimation of institutions and institutional systems. Legitimating mechanisms as identifiable social facts reach into a broad field of culture, including social structure, power relations and similar, and therefore cannot be analyzed separately (Berger, Luckmann, 1991. Searl, 1996). With four functional levels, according to Berger and Luckmann, legitimation connects all socio-cultural world of a community and its members. In the context of post-socialist transition in Serbia the state of economic culture is manifested through relation between institutions of property, market and national state, as specific articulations of Serbian culture and relevant cultural patterns. The goal of the thesis was to provide insight into a relationship between institutions of property, market and the state as an institutional entity from the perspective of economic culture, relying primarily on legitimation of institutional and cultural patterns and systems. Having in mind complexity of the task – contemporary Serbian society had to be explained from economic culture perspective – it was necessary to combine a variety of sources and evidence, and accordingly a different ways of description, analysis and interpretation. Apart from historical evidence and works of scholars dealing with socioeconomic aspects of Serbian society and history two other sources of evidence were used: European Values Survey (EVS), and Southeastern European Social Study Project (SEESSP). This empircal evidence was analysed using cluster analysis in order to explore legitimation patterns that corespond to cultural patterns in contemporary Serbian society. Recent empirical evidence was used to assess the role market as an institution plays in Serbian economic culture, and its relation to institutions of property and the state, as well as changes from XIX century onwards – to analyse how economic life of Serbian society was organised in this cultural-institutional triangle. From methodological and theoretical side legitimation mechanisms proved to be solid indicators of cultural patterns, even if data used was not optimal. On the other hand, and not unexpected, introduction of market mechanisms into a national economy turned out to be dependent on the context defined by existing institutional boundaries related to property and state organization, as well as more general kultural patterns and ethical norms. We cannot simply talk about introduction of market economy, but rather about specific market mechanisms and their structue and position in general economic practice of a society. Regarding Serbian society specifically, identified cultural patterns coincide with conclusions of other authors where egalitarian principles, collectivism and reliance on the state as a dominant economic player have prominent role. Historical analysis also suggests that such a culture is not a result of many decades of socialism but rather its roots reach much farther into the past, as a constant common to different sociopolitical systems. Cultural patterns from the first decade of XXI century suggest legitimation deficit in relation to the market. The market is not parceived as a mechanism appropriate for wealth distribution, and majority of cultural patterns do not percieve market as a good criteria for inequalities regulation. Also, even though most cultural patterns suggest preference towards private property, the norm linked to accumulation and liberties to use property leads to ethical norm of Serbian society. Given the results, and although indirectly, it can be claimed with certainty that ethical norm of relative egalitarianism in functional (as the most appropriate mechanism to uphold and reproduce the norm) and legitimation (by establishing institutional interdependence) sense rely on the state as an institution – not the market. Long lasting transitional uncertainity and lack of real reforms can be pointed at as reasons for identified situation in Serbian society and culture, as well as a cause of cognitively dissonant legitimation and cultural patterns. The research suggests conclusion in three main points: economic prosperity of a society requires unambiguous cultural patterns which can provide clear guidance for economic action of an individual; one of the preconditions is stability of the framework in which economic life happens, something we can with caution claim is the situation in Serbia today; and finally, apart from stability and clear value orientation, economic culture in Serbia depends equally on ability of society itself to eliminate cultural norms and patterns for which there is a modern alternative. Apart from these conclusions theorietical framework and results of this work by openning new questions present a solid ground for future research of economic culture in Serbia.