Orijentalna stranost u francuskoj književnosti XIX veka: identitet i alteritet (L’étranger orien-tal dans la littérature française du XIXe siècle : identité et altérité)

Abstract

U našem istraživačkom radu posvetili smo se osnovnim pitanjima koja se odnose na književnu predstavu interkulturalnih susreta, poput toga koji činioci utiču na naš doživljaj strane kulture, naše iskustvo stranog i njegov poetski prikaz. Sa tim u vezi je i pitanje u kojoj meri slika Drugog koju formiramo u kontaktu sa njim menja sliku o nama samima i konture našeg identiteta. Književna dela koja smo izabrali u ovom kontekstu kao korpus za našu pluridisciplinarnu analizu su, na prvom mestu, putopisi francuskih pisaca iz epohe romantizma, koji su putovali na Orijent, i zatim poezija prvih modernih pesnika, Bodlera i Remboa. U pokušaju da istražimo razvoj i promenu slike o Orijentu, kao i samog shvatanja pojma stranog tokom 19. veka, usredsređujemo našu pažnju na to na koji način su pojam stranog i imaginacija Orijenta prisutni u njihovoj poeziji. Ispitali smo značaj prisustva Drugog u izgradnji, preispitivanju i preobražaju sopstvenog identiteta, pogotovo značaj interiorizacije pogleda Drugog, njegovog priznanja, diferencijaciji u odnosu na Drugog, kao i prenošenju društvenih konvencija koje kanališu našu predstavu o sebi, naše misli i ponašanje. Kroz naš istraživački rad, zanimao nas je prikaz doživljaja stranosti Drugog, ali i sopstvene stranosti, kao i mogućnost interkulturalnog susreta uz prevazilaženje dva opasna ekstrema asimilacije ili isključivanja stranog. Mogućnost neprekidnog preispitivanja sebe u dijalogu sa drugim je u središtu interesovanja hermeneutike Hansa-Georga Gadamera, čije doprinose u oblasti interkulturalnih susreta smo ispitali, kao i doprinose fenomenologije stranog Bernharda Waldenfelsa. Na samom kraju analizirali smo određena književna dela u perspektivi koju su otvorila ova dva mislioca. Usko povezan sa interkulturalnim sursretima je i problem evrocentrizma, mit o progresu i upotreba i zloupotreba pojmova civilizacija i varvarstvo. U našem istraživačkom radu ukazali smo na te probleme, kao i na opšte, teorijske poglede u psihologiji, filozofiji i antropologiji koja se odnose na pristup Drugom. U postkolonijalnoj teoriji jedno od vladajućih shvatanja jeste shvatanje Edvarda Saida o diskurzivnoj kreaciji Orijenta. Ispitali smo Saidove postavke o zapadnim tehnikama predstavljanja Drugog u cilju očuvanja dominantne pozicije Zapada i ulogu jezika kao filtera opažaja i uticaj dominantnog diskursa na književnost. Ulazeći u oblast socijalne psihologije ispitali smo ulogu stereotipa, uzroke njihovog nastanka, njihovu fleksibilnost i eksplikativnu funkciju u procesu obrade informacija, a zatim njihovo prisustvo i ulogu u književnim delima koja smo analizirali. Rezultati do kojih smo došli pokazuju da je doživljaj stranog i njegova predstava u književnim delima koje smo obuhvatili našom analizom izuzetno različit, i da vremenska distanca pokazuje promene u shvatanju pojma stranog tokom veka koji smo posmatrali. Šatobrijan, koji je uveo modu putovanja romantičara na Orijent, je pokazao najmanju otvorenost prema Drugom, a kontakt sa stranom kulturom iskoristio je za učvršćivanje sopstvene kulturne perspektive umesto za njeno modifikovanje i obogaćivanje. Njegovo odbijanje da dovede u pitanje ubeđenja sa kojima je pošao, da pokuša da se distancira od sopstvenog nacionalnog identiteta i predrasuda svoje zemlje, da bi se otvorio ka Drugoj kulturi i doživeo je na potpuniji način, u velikoj meri ga razlikuje od ostalih pisaca koje smo analizirali. Lamartin nam se čini svesniji vrednosti strane kulture, što nam otkrivaju njegovi lični utisci ugodnog života u skladu sa prirodom, kao i pitoresknih i egzotičnih detalja koji ga šarmiraju. Međutim, politička dimenzija dela, gde predlaže rešenja za krizu odnosa sila izazvanu slabljenjem Otomanskog carstva, otkriva promenu njegovog stava. Turski narod, čiji način života je cenio, je sada predstavljen kao nesposoban da upravlja sudbinom svoje zemlje, i Lamartin opravdava potrebu za evropskim prisustvom na orijentalnom prostoru. Nerval je pisac romantizma koji se u najvećoj meri distancira od svog nacionalnog i evropskog identiteta, da bi iskusio što bliže moguće način života Drugog. Takođe, pokazuje svest o preprekama sa kojima se suočava onaj ko bi želeo da doživi stranu kulturu, kao što su široko rasprostranjene predrasude, ali i književne reminiscencije koje se odnose na antičku Grčku i njenu bogatu mitologiju, kao i na priče iz Biblije. Slika koju on nudi svojim čitaocima nije samo odraz zapažene i promišljene, već, što je važnije, i proživljene realnosti. Bodler i Rembo su pokazali novu evoluciju u odnosu ka Drugom i, pogotovo, svesti o fluidnosti između Sopstva i Drugog. Ovi pesnici uvode nas u modernost koju karakterizuje “smrt subjekta”, koja je usledila nakon “smrti Boga”. Nejasna kontura Sopstva pruža veću mogućnost pristupačnosti Drugog, što smatramo doprinosom Bodlerove poezije razmišljanju o razmenama između Sopstva i Drugog, a što najavljuje i čuvena Remboova rečenica: « Je est un Autre» (« Ja je Drugi »), koja ukida koncept stabilnog i određenog identiteta. Pisci koje smo analizirali doprineli su razumevanju nestabilnosti identiteta kao i neistraženih dubina Sopstva koje izmiče našoj kontroli. Autori koji su izmenili shvatanje na-cionalnog identiteta, poput Nervala ili Bodlera, otvorili su mogućost nove pristupačnosti Dru-gom.