Glagoli ljudskog kretanja u engleskom i srpskom jeziku u svetlu kognitivne semantike

Abstract

Ovo istraživanje predstavlja kognitivnosemantičku analizu leksičkog značenja glagola ljudskog kretanja u engleskom i srpskom i njihovog prevođenja sa engleskog na srpski jezik sa tri osnovna cilja: (1) prvi cilj istraživanja jeste da dȃ pregled dosadašnjih istraživanja glagola kretanja, sa osvrtom na anglističku i domaću literaturu, da ponudi detaljan lingvistički opis teorije prototipova i drugih kognitivnosemantičkih modela, kao i da analizira dosadašnje pristupe glagolima iz ugla teorije prototipova; (2) drugi cilj istraživanja je poređenje načina konceptualizacije i kategorizacije glagola ljudskog kretanja u engleskom i srpskom jeziku iz perspektive kognitivnosemantičkih teorija, što je uključivalo ispitivanje primene teorije prototipova na kategorizaciju glagola kretanja i primene ostalih kognitivnosemantičkih teorija na njihov opis; (3) treći cilj je traženje prevodnih rešenja za engleske glagole ljudskog kretanja pri prevođenju na srpski uz pomoć ispitanika (bez konteksta) i na korpusu (u kontekstu) i proveravanje ovih rezultata u odnosu na raspored glagola na lestvici moguće prototipičnosti, sa osvrtom na održanje doslovnog i metaforičkog značenja pri prevođenju. Kroz uvodne napomene, u prvom poglavlju daje se opis istraživanja, prikazuju se njegovi ciljevi, metode i korpus. Teorijski okvir (drugo poglavlje), koji ima zadatak da odgovori na prvi cilj istraživanja, najpre definiše pojam glagola ljudskog kretanja, a zatim obrađuje i neke od obimnijih studija glagola u engleskom i srpskom jeziku (Dž. Miler, J. Ikegami, M. Žic-Fuks, B. Levin, D. Vujović i L. Filipović). Drugi deo teorijskog uvoda daje nam uvid u osnovne pristupe kategorizaciji i detaljan pregled razvoja prototipičnog pristupa kategorizaciji, počevši od njegovih filozofskih osnova (I. Kant, E. Huserl, B. Rasel, L. Vitgenštajn), preko Ostinovog razmatranja značenja reči, Zadehovih fazi skupova, ispitivanja boja, narodnih taksonomija i primarnih leksema R. Brauna, B. Berlina, P. Keja i ostalih, do granica reči V. Labova i psiholoških eksperimenata E. Roš i saradnika. U vezi sa ovim razmatra se i semantika okvira Č. Filmora i idealizovani kognitivni modeli Dž. Lejkofa, nakon čega sledi pregled domaćih studija vezanih za prototipove. Naredni segment bavi se dvema studijama koje su iz perspektive teorije prototipova pristupale glagolu (S. Dž. Pulman i Dž. Tejlor), a zatim razmatra vezu između glagola kretanja i ostalih kognitivnosemantičkih teorija (teorija pojmovne metafore, slikovnih shema, pojmovnog sažimanja, itd.). Naredna četiri poglavlja opisuju eksperimente koji imaju zadatak da odgovore na preostala dva cilja. Treće i četvrto poglavlje vezano je za drugi cilj istraživanja. U okviru trećeg poglavlja procenjuje se mogući nivo prototipičnosti glagola u okviru kategorije glagola ljudskog kretanja u engleskom i srpskom i to kombinacijom tri različita eksperimenta: prvi opisuje direktno ocenjivanje glagola putem upitnika, drugi se odnosi na upitnik zasnovan na slobodnim asocijacijama, a treći sagledava učestalost upotrebe glagola u okviru velikih elektronskih korpusa engleskog i srpskog jezika. S druge strane, četvrto poglavlje daje semantički opis rečničkog značenja po 20 najtipičnijih glagola kretanja iz dva jezika, sa posebnim osvrtom na elemente značenja koji se mogu sagledati iz perspektive kognitivnosemantičkih teorija. Pored ovoga, u okviru ovog poglavlja razmatra se i na koji način se značenje menja kada se krećemo od centra ka periferiji kategorije glagola ljudskog kretanja. Peto i šesto poglavlje ispituju prevođenje glagola kretanja sa engleskog na srpski jezik, a ova dva poglavlja vezana su za treći cilj istraživanja. Peto poglavlje bavi se ispitivanjem prevođenja bez konteksta, uz pomoć upitnika i ispitanika i poredi na koji način se proces izbora prevodnog rešenja menja kada se krećemo od vrha ka dnu liste moguće prototipičnosti. Kada je reč o šestom poglavlju, ono ispituje prevođenje u kontekstu kroz analizu paralelnog prevodnog korpusa i orijentisano je ka izboru prevodnih rešenja, te ispitivanju načina na koje se doslovna i metaforička značenja održavaju pri prevođenju sa engleskog na srpski jezik. Zaključna razmatranja (sedmo poglavlje) sumiraju rezultate istraživanja, posebno naglašavajući značaj glagola ljudskog kretanja za kognititivnosemantička istraživanja, mogućnosti prototipičnog pristupa ispitivanju glagola i veze između prevođenja, prototipičnosti i drugih aspekata značenja. Između ostalog, rezultati pokazuju da se glagolu, uz određene poteškoće i ograničenja, može pristupiti iz ugla teorije prototipova, da su glagoli ljudskog kretanja veoma značajni za izražavanje važnih pojmovnih metafora i slikovnoshematskih odnosa, kao i procesa vezanih za mentalne prostore i pojmovno sažimanje. Prevodni eksperimentalni deo omogućava nam da uočimo veze između prototipičnosti i izbora prevodnog korespondenta u prevođenju bez konteksta, a u slučaju prevođenja sa kontekstom visok stepen održanja značenja u prevođenju primera doslovnog i meteforičkog značenja, pri čemu se kao prevodni korespondenti ili ekvivalenti veoma često koriste upravo glagoli ljudskog kretanja (i u doslovnoj i u metaforičkoj upotrebi), što ukazuje na sistemske sličnosti između dva jezika.