Relativne rečenice sa foričkim supstantivnim antecedentom u savremenom srpskom jeziku

Abstract

Kada govorimo o semantičkoj razlici koja postoji između relativnih rečenica, govorimo, u stvari, o razlici u odnosima između antecedenta i relativne klauze, tj. o dihotomiji restriktivnost/nerestriktivnost. S tim u vezi, u ovom radu predmet istraživanja jeste opis i sintaksičko-semantička (pot)klasifikacija složenih rečenica s relativnom klauzom čiji je antecedent supstantivna jedinica (leksema ili sintagma) sa semantički ili formalno prisutnim foričkim (anaforičkim ili kataforičkim) elementom u svom sastavu. Funkcija tog foričkog elementa po pravilu će predodređivati restriktivnu ili nerestriktivnu funkciju same relativne klauze. Koji će tip foričkih odnosa biti, zavisi od tipa antecedenta: ili je u pitanju leksičkosemantički ili endocentrični antecedent, na koje se odnosi adjektivna relativna klauza; ili je reč o formalnom antecedentu, na koji se odnosi supstantivna relativna klauza. To znači, da na foričnost antecedenta utiče i sam relativizator svojom stalnom semantikom. Uz sintaksičke kriterijume relevantni su nam i semantički kriterijumi, kada je u pitanju dihotomija određenost/neodređenost, a u vezi s tim polazište u analizi nam je određivanje imenskog izraza u antecedentu (na osnovu sadržaja nadređene klauze) kao referencijalnog ili nereferencijalnog. Referencijalnost/ nereferencijalnost antecedenta predodređuje tip i kompleksnost foričkih odnosa antecedenata, naročito kada su u pitanju endocentrični i formalni antecedenti. Kako u radu analiziramo pisanu realizaciju diskursa, relevantna su nam endoforička upućivanja, odnosno anaforička i kataforička. Međutim, izdvojićemo modele u kojima i egzoforička referencija ima svoju frekvenciju. Istraživanje sprovodimo na ekscerpiranom jezičkom materijalu iz raznofunkcionalnog korpusa savremenog srpskog jezika. Ovim istraživanjem potvrdili smo da kada leksičko- semantički antecedent upućuje anaforički (ređe egzoforički), sledi nerestriktivna adjektivna klauza, a kada upućuje kataforiči, sledi restriktivna adjektivna klauza uvrštena relativizatorima koji/šton, čiji, kakav i koliki. Kataforičko upućivanje endocentričnog antecedenta utiče na određivanje adjektivne klauze kao restriktivne, dok anakataforičko upućivanje endocentričnog antecedenta utiče na određivanje adjektivne klauze kao restriktivne ili nerestriktivne. Takođe i kataforičko upućivanje nereferencijalnog formalnog antecedenta utiče na određivanje supstantivne relativne klauze uvrštene relativizatorima ko i što kao restriktivne. Međutim, kataforičko upućivanje referencijalnog formalnog antecedenta produžava upućivanje anaforički, egzoforički ili kataforički i utiče na određivanje supstantivne relativne klauze kao nerestriktivne ili restriktivne. Navedene tvrdnje odražavaju suštinu problema međuodnosa antecedenta i relativne klauze kada je funkcionalni status foričkog elementa u pitanju, tj. katafora ili anafora (ređe egzofora) – direktno predodređuje restriktivni ili nerestriktivni status relativne klauze.