Etička analiza savremenih teorija kazne : između utilitarističkog i retributivnog opravdanja kazne

Abstract

Kažnjavanje prestupnika je svakako jedna od najznačajnijih društvenih praksi za koju se može pružiti moralno opravdanje. Istraživanje razloga na osnovu kojih se ova praksa može opravdati predstavlja glavni predmet filozofskih analiza tzv. pravne kazne (legal punishment). Međutim, ovi razlozi se mogu pružiti u okviru dve glavne grupe teorija; to su utilitarističke i retributivne teorije kazne. Kada je reč o utilitarističkim teorijama kazne, one razloge moralnog opravdanja kažnjavanja vide u poželjnim posledicama koje se tim kažnjavanjem postižu. S druge strane, retributivne teorije kazne razloge na osnovu kojih se izvodi moralno opravdanje kazne vide u tome što se tom kaznom prestupniku „naplaćuje dug“ i što kazna predstavlja nešto što prestupnik zaslužuje. Naravno, spor između zastupnika ove dve suprotstavljene grupe teorija nije od značaja samo za filozofske rasprave o opravdanju institucije kažnjavanja. Naprotiv, obično se smatra da se na osnovu rešenja problema moralnog opravdanja kažnjavanja rešava jedan mnogo dublji etički spor: reč je o sporu između deontološkog i utilitarističkog stanovišta. U okviru ove disertacije će se braniti vrlo jasna teza: da u pogledu pružanja razloga na osnovu kojih se može opravdati praksa kažnjavanja prestupnika, utilitarizam predstavlja mnogo uverljivije i prihvatljivije stanovište od retributivizma. Ova teza će se braniti u tri poglavlja. Glavni predmet prvog poglavlja je detaljna analiza standardne definicije pravne kazne. Reč je o definiciji koju je Entoni Flu (A. Flew) izložio u svom tekstu „Opravdanje kazne“.1 Ova definicija je gotovo momentalno privukla veliku pažnju mnogih filozofa i u svojim 1 Flew, A., „The Justification of Punishment“, u H. B. Acton (ed.), The Philosophy of Punishment, Macmillan, London: Macmillan, 1969, str. 83-104. 5 radovima su je prihvatili Ben (S. I. Benn)2 i Hart (H. L. A. Hart),3 tako da je u okviru savremenih filozofskih rasprava o pravnoj kazni postala poznata kao „Flu-Ben-Hartova definicija kazne“. Pored razmatranja vrlo složene problematike koja se vezuje za svaki od pet kriterijuma u standardnoj definiciji pravne kazne, u toku prvog poglavlja će se pokazati da ključni termin u prvom kriterijumu ove definicije treba odrediti kao „objektivno lišavanje dobara“, kao i to da su ekspresivistički orijentisani autori bili u pravu u pogledu toga da izostavljanje ekspresivne funkcije pravne kazne iz standardne definicije zaista predstavlja veliki nedostatak. Ipak, najvažniji deo prvog poglavlja biće posvećen odgovoru na pitanje o tome da li je konceputalna ili pojmovna pitanja o standardnoj definiciji pravne kazne zaista moguće odvojiti od pitanja o njenom moralnom opravdanju. Kada je reč o raspravama o pravnoj kazni, uopšte nije jasno da li je moguće započeti objašnjenjem značenja sintagme „pravna kazna“ i navođenjem njene definicije, a tek onda pristupiti pitanjima koja se odnose na njeno moralno opravdanje. Iz tog razloga, u prvom poglavlju će se razmotriti prigovor Tomasa MekFirsona (T. McPherson), prema kojem je standardna definicija kazne formulisana krajnje tendenciozno kako bi se sprečilo retributivno opravdanje kazne.4 Pokazaće se da MekFirsonovi prigovori nisu dobro zasnovani i, kao konačan zaključak prvog poglavlja, braniće se stav da se pitanja o definiciji kazne i pitanja o njenom moralnom opravdanju mogu vrlo jasno razdvojiti. U drugom poglavlju će se detaljno razmotriti utilitaristička teorija kazne. Budući da je utilitarizam jedno od najznačajnijih stanovišta u etici, u prvom potpoglavlju biće objašnjene neke od ključnih distinkcija koje se prave u okviru ovog stanovišta. U prvom potpoglavlju se ne izlaže nikakva nezavisna argumentacija, već se u njemu bavi isključivo razjašnjavanjem i razvrstavanjem teorija koje se mogu klasifikovati kao utilitarističke. Ovo razjašnjavanje predstavlja neophodni uvod u mnogo ozbiljniju analizu koja se odnosi na supstancijalna pitanja vezana za utilitarističku teoriju kazne. U tom smislu, srednji deo drugog poglavlja predstavlja ujedno i centralni deo u kojem se analizira glavni problem utilitarističke teorije kazne. Drugo potpoglavlje predstavlja detaljno razmatranje jednog od najjačih i, istorijski 2 Benn, S. I., „An Approach to the Problems of Punishment“, Philosophy, Vol. 33, No. 127 (Oct., 1958), str. 325-341. 3 Hart, H. L. A., „Prolegomenon to the Principles of Punishment“, Proceedings of the Aristotelian Society, 60 (1959-60), str. 1-26. 4 McPherson, T., „Punishment: Definition and Justification“, Analysis, Vol. 28, No. 1 (Oct., 1967), str. 26. 6 gledano, jednog od najstarijih argumenata protiv utilitarističke teorije kazne: argumenta o kažnjavanju nevinih. Kada je reč o antiutilitarističkom argumentu o kažnjavanju nevinih, pokazaće se da rešenje treba tražiti u epistemologiji morala. Naime, glavno pitanje je u tome da li je i, ukoliko jeste, na koji način je moguće saznati da u određenim slučajevima pravednost nekog postupka ili prakse ima veću moralnu težinu od korisnosti tog postupka ili prakse. Kada se pitanje o moralnoj ispravnosti kažnjavanja nevinih razmotri u okviru epistemologije morala, pokazuje se da utilitaristički i intuicionistički (tj. antiutilitaristički) argumenti imaju gotovo jednak stepen uverljivosti. Ovaj zaključak predstavlja jedan od glavnih stavova na osnovu kojih se brani ključna teza disertacije. Na samom kraju trećeg poglavlja, detaljno će se razmotriti jedna od varijanti utilitarističkog pristupa problemu rešavanja prestupništva; tj. teorija rehabilitacije Karla Menindžera (K. Menninger).5 Nakon dosta temeljne kritike, ispostaviće se da je gotovo svaki aspekt Menindžerove verzije teorije rehabilitacije problematičan, zasnovan na pogrešnim pretpostavkama i sasvim neprihvatljiv. Glavni predmet trećeg poglavlja disertacije je detaljna analiza retributivnih teorija kazne. U prvom delu ovog poglavlja, glavna namera je da se pruži odgovor na najosnovnija pitanja: šta je to retributivizam i šta se podrazumeva pod retributivnim teorijama kazne? Analiza retributivizma Džona Kotingema (J. Cottingham), koja je izložena u prvom delu trećeg poglavlja, korišćena je kao osnova za pružanje odgovora na ova pitanja.6 Na osnovu Kotingemove analize se pokazuje da u okviru filozofskih rasprava o moralnom opravdanju kazne jedna verzija retributivizma zauzima naročito mesto; reč je o teoriji zasluge.7 Najveći broj autora retributivizam određuje kao teoriju prema kojoj prestupnik „zaslužuje“ da bude kažnjen, dok je sam postupak kažnjavanja opravdan na osnovu činjenice da prestupnik zaslužuje kaznu.8 Ipak, pored činjenice da se reč „zasluga“ redovno upotrebljava u svakodnevnoj konverzaciji, ispostaviće se da nije sasvim jasno šta tačno znači kada se kaže da neko nešto zaslužuje, kao i to da je precizna analiza značenja termina „zasluga“ i njegovih logičkih implikacija veoma složena. Upravo će to biti glavni cilj središnjeg dela trećeg poglavlja. U ovom delu rada će se osporiti konzervativistička teza, prema kojoj samo ljudi mogu da budu subjekti zasluge. Nakon toga, detaljno će se razmotriti Feldmanova (F. 5 Menninger, K., The Crime of Punishment, New York: Viking Press, 1968. 6 Cottingham, J., „Varieties of Retribution“, Philosophical Quarterly 29 (1979), str. 238-246. 7 Ibid., str. 239. 8 Na primer, Frensis Bredli (F. H. Bradley), Džefri Marfi (J. G. Murphy), Robert Nozik (R. Nozick), Džejms Rejčels (J. Rachels), Ted Hondrič (T. Honderich). 7 Feldman) kritika tradicionalno shvaćenog odnosa između zasluge i odgovornosti, kao i odnosa između zasluge i vremena.9 Na kraju, u ovom potpoglavlju će se pokazati da se teorija zasluge suočava sa veoma ozbiljnim problemom određenja adekvatne osnove zasluge kažnjavanja. Međutim, ovaj problem ne predstavlja teškoću samo za retributivnu teoriju zasluge. Naprotiv, postoje jako dobri razlozi da se tvrdi da problem određenja adekvatne osnove zasluge kažnjavanja predstavlja ozbiljnu teškoću za sve varijante retributivne teorije kazne. Na kraju trećeg poglavlja, razmotriće se pitanje koje još uvek predstavlja središte filozofskih rasprava o moralnom opravdanju kažnjavanja. Reč je o veoma složenom pitanju koje se odnosi na to da li je moguće pružiti moralno opravdanje tzv. „prethodnog kažnjavanja“10 (prepunishment); tj. prakse kažnjavanja pre nego što je počinjen prestup zbog kojeg se kažnjava? Glavni cilj trećeg potpoglavlja se sastoji u tome da se utilitarizam i retributivizam uporede na osnovu toga koliko uverljivo se u okviru tih stanovišta može odgovoriti na pitanja koja se odnose na prethodno kažnjavanje. Ideji o prethodnom kažnjavanju mogu se uputiti tri glavne vrste prigovora. Logički prigovor se sastoji u tome da je prethodno kažnjavanje samoprotivrečan pojam; epistemološki prigovor ističe da nikad ne možemo znati šta će neko učiniti u budućnosti; moralni prigovor tvrdi da se praksa prethodnog kažnjavanja može osporiti na osnovu neke od teorija kažnjavanja. Pokazaće se da ideja prethodnog kažnjavanja nije osporena ni jednom od navedene tri vrste prigovora.11 Pored toga, ukoliko bi se moglo postići zadovoljenje epistemološkog uslova (tj. ukoliko bismo zaista sa sigurnošću mogli da predvidimo da će određena osoba u budućnosti počiniti određeni zločin), utilitarista bi svakako smatrao prethodno kažnjavanje savršenim oblikom socijalne zaštite i savršenim oblikom socijalne institucije. Drugim rečima, činjenica da bismo pomoću prethodnog kažnjavanja mogli da postignemo to da se prestup ne dogodi ne samo da ne predstavlja problem za utilitaristu, već mu ide u prilog. Na kraju, u zaključnom delu rada, pokazaće se da sve navedene prednosti utilitarizma direktno potvrđuju glavnu tezu koja se brani u ovom radu; tj. tezu da u pogledu pružanja razloga na osnovu kojih se može opravdati praksa kažnjavanja prestupnika utilitarizam predstavlja mnogo uverljivije i prihvatljivije stanovište od retributivizma

The punishment of offenders is certainly one of the most important social practices. Therefore, the main aim of the philosophical analysis of legal punishment is to examine the reasons for the moral justification of this practice. There are two main groups of theories that provide us with such reasons: utilitarian and retributive theories of punishment. According to the utilitarian theories, these reasons are identified with the desirable consequences of the punishment. On the other hand, according to the retributive theories, these reasons are identified with the fact that the offender deserves to be punished; i.e. the punishment is justified by the fact that it is deserved by the offence. Certainly, the dispute between the upholders of these two groups of theories is of great importance both for the solution of the problem of moral justification of the institutions of punishment and for the satisfactory solution of the crucial dispute in the philosophy of morals; the dispute between utilitarianism and deontology. In this dissertation I will defend the following thesis: that when it comes to providing justificatory reasons for the legal punishment of offenders utilitarianism is a much more plausible and acceptable point of view than retributivism. The arguments for this thesis will be presented in the three main chapters. The main objective of the first chapter is a very detailed analysis of the standard definition of legal punishment. Anthony Flew first proposed this definition, and it almost instantaneously drew attention of many philosophers. More specifically, it was accepted by S. 10 I. Benn12 and H. L. A. Hart,13 and it is now widely known as the Flew-Benn-Hart definition of punishment. In the first chapter I will examine some of the very complex problems that are associated with each of the five main criteria in the standard definition of legal punishment. In addition, it will turn out that the so-called expressivists (e.g. Joel Feinberg,14 Robert Nozick,15 and Michael Zimmerman16) were quite right in stressing the fact that the omission of the expressive function of legal punishment from the standard definition is a negative aspect of this definition. However, the most important part of the first chapter will be devoted to the very serious problem that was raised by Thomas McPherson.17 In McPherson’s view, the standard definition of punishment was clearly formulated in favour of the utilitarian theory. Since the term “punishment” is a value term, McPherson argues that it is not possible to provide a morally neutral definition of legal punishment first, and then to go on and morally justify it. I will attempt to show that McPherson’s objections are not well established and, as a final conclusion of the first chapter, I will defend the view that the question about the satisfactory definition of legal punishment can be clearly separated from the question about its moral justification. In the second chapter I will thoroughly examine the utilitarian theory of punishment. Since utilitarianism is one of the most important views in ethics, in the first part of this chapter I will explain some of the main distinctions that are commonly made within the utilitarian point of view. Hence, the main function of the second chapter is to provide a conceptual clarification of utilitarianism. This clarification should be regarded as the necessary introduction to a much more serious analysis of utilitarianism: the analysis of the most important argument against the utilitarian theory of punishment. Namely, in the central part of the second chapter I intend to provide a response to the anti-utilitarian argument about the punishment of the innocent. When we considered the question about the punishment of the innocent from the epistemological point of view, it turns out that the utilitarian and antiutilitarian arguments are equally plausible. This means that, despite the widely received 12 Benn, S. I., „An Approach to the Problems of Punishment“, Philosophy, Vol. 33, No. 127 (Oct., 1958), str. 325-341. 13 Hart, H. L. A., „Prolegomenon to the Principles of Punishment“, Proceedings of the Aristotelian Society, 60 (1959-60), str. 1-26. 14 Feinberg, J., „The Expressive Function of Punishment“, The Monist, Vol. 49, No. 3, Philosophy of Law (July, 1965), str. 397-423. 15 Nozick, R., Philosophical Explanations, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1983. 16 Zimmerman, M. J., The Immorality of Punishment, Buffalo, NY: Broadview Press, 2011. 17 McPherson, T., „Punishment: Definition and Justification“, Analysis, Vol. 28, No. 1 (Oct., 1967), str. 26. 11 opinion, the argument about the punishment of the innocent is not the conclusive argument against utilitarianism. At the end of the third chapter, I will examine one version of the utilitarian approach to the problem of criminality: Karl A. Menninger’s theory of rehabilitation.18 It will become clear that almost every aspect of Menninger’s theory is problematic, based on false assumptions, and completely unacceptable. The aim of the third chapter is the detailed analysis of the retributive theory of punishment. In the first part of this chapter, the main intention is to provide answers to the most basic questions: what is retributivism and what do we mean by the syntagm “the retributive theory of punishment”? John Cottingham’s analysis of retributivism, which is examined in the first part of this chapter, was used as the basis for providing answers to these questions.19 This analysis shows that one version of retributivism plays a particularly important role. It is the theory according to which the offender deserves to be punished and the punishment is morally justified by the fact that the offender deserves the punishment. However, although the term “desert” is very often used in everyday conversation, it will become clear that both the semantic analysis of this term as well as the conceptual analysis of its logical implications is very complex. Hence, the detailed examination of desert will be the main objective of the central part of the third chapter. I will examine and reject the thesis according to which only people can be the subjects of desert. After that, I will examine Feldman’s criticism of the traditional connection between desert and responsibility, as well as the traditional connection between the basis of desert and time.20 Finally, I will attempt to show that the desert theory faces a serious problem: it is unable to determine an adequate basis of desert for punishment. However, the same problem represents a serious difficulty for all versions of the retributive theory of punishment. In the third part of the final chapter I will examine one of the main issues in the contemporary philosophical debate about the moral justification of punishment. It is the issue about the moral justification of prepunishment.21 I will compare utilitarianism and retributivism, based on their success in providing a satisfactory answer to important philosophical questions about the practice of prepunishment. There are three main kinds of objections that could be used against the justification of this practice: logical (or conceptual), 18 Menninger, K., The Crime of Punishment, New York: Viking Press, 1968. 19 Cottingham, J., „Varieties of Retribution“, Philosophical Quarterly 29 (1979), str. 238-246. 20 Feldman, F., “Responsibility as a Condition for Desert”, Mind, New Series, Vol. 105, No. 417 (Jan., 1996), str. 165-168. 21 Prepunishment is punishment for the offence before the would-be offender has committed the crime for which we are going to punish him. 12 epistemological, and moral. According to the logical objection, prepunishment is a selfcontradictory concept. The main point of the epistemological objection is that we can never know that the would-be offender will commit the crime in the future. Finally, according to the moral objection, the main theories of punishment provide moral reasons for rejecting the practice of prepunishment. I will attempt to prove that none of these three objections is successful, and that it becomes possible to justify this practice only if we accept utilitarianism. Finally, in the concluding section of the dissertation I will show that all of the mentioned advantages and benefits of utilitarianism directly support the main thesis of the dissertation: that when it comes to providing justificatory reasons for the legal punishment of offenders utilitarianism represents much more plausible and acceptable point of view than retributivism