Nadrealistička transformacija metafore i njen novoretorički status u poeziji Žila Sipervjela, Žana Koktoa i Žana Tardijea

Abstract

Metafora, kao pojam koji u okviru čitavog razvoja retorike, od Aristotela pa do savremenih novoretoričkih tumačenja, zauzima značajno mesto kao predmet različitih estetičkih, lingvističkih, filozofskih i psiholoških promišljanja. Iako se tumačenje metafore najčešće vezuje za područje lingvističkih nauka i stilistike, a zatim za kognitivne nauke u kojima se ispituju njena konceptualna svojstva, pažnja ovog istraživanja usmerena je na retoričku praksu svojstvenu poetskom jeziku. Teorijsko definisanje i ispitivanje u ovom radu baziraju se na pristupu ruskog formalizma, strukturalističkim, semiotičkim i poststrukturalističkim principima, dok interpretacija tekstova sledi načela hermeneutike i komparativne metode. Evolucija pojma metafore i njenog statusa u istoriji naučnih, umetničkih i filozofskih upotreba i tumačenja, kao i obnovljen interes za nju počev od prvih decenija 20. veka u vidu teorijskog i estetičkog preispitivanja pojma i njegove upotrebe u umetničkoj praksi, navode nas na ponovno definisanje metafore i njeno drugačije teorijsko predstavljanje. Aktuelno stanje u društveno-humanističkim naukama svedoči o stalno prisutnoj potrebi da se tradicionalni obrasci neprestano preispituju, najpre kroz njihovu dekonteksualizaciju i izvođenje iz teorijsko-praktičnog kontinuiteta (istorije) i kroz promatranje primenljivosti njihovih osnovnih struktura u sadašnjim naučnim preokupacijama i potrebama. Epistemološka vrednost metafore posebno se ističe u savremenom pristupu metafori, posebno u okvirima kognitivnih nauka, gde se ukazuje na njenu moć u procesu spoznaje, ali i produbljivanja značenja. Navedena činjenica ukazuje na dijahronijski kontinuitet stava da je metaforički proces u osnovi generički, te se metafora postavlja u centar interdisciplinarnog interesovanja koje potvrđuje da je ona rezultat, ali i uslov, spoznajne i semiotičke aktivnosti. Predmet ove disertacije postavlja se u kontekst poezije 20. veka, momenat rehabilitacije retoričkog nasleđa i metafore koja, pritom, postaje najznačajniji izraz i simptom literarnosti. Nadrealizam, kao pokret koji je u datom trenutku književne istorije najdoslednije (re)afirmisao metaforu, i to u okviru svoje poetike kao nužan postupak ostvarenja sinteze stvarnog i nadstvarnog, dakle, celovitog iskustva sveta kroz poetsko iskustvo, predstavlja nezaobilazno mesto obnavljanja interesa za pitanje metaforičkog izraza. Polje istraživanja ove disertacije obrazuje se oko poezije trojice pesnika 20. veka, Žila Sipervjela, Žana Koktoa i Žana Tardije čije su se poetike razvijale u dodiru sa nadrealizmom i nadrealističkom estetikom. Njena literarna upotreba se, stoga, može (i mora) predstaviti kao jedan deo širokog interesovanja za metaforičke procese, pa se tumačenje metafore u čisto literarnom kontekstu poezije 20. veka može smatrati doprinosom boljoj teoretizaciji ovog pojma. Analiza metafore u poeziji trojice navedenih pesnika osvetljava pozni momenat njene evolucije, koji je iz ugla teorija 20. veka viđen kao korenita promena i prevrat u tradicionalnoj umetničkoj praksi, a opus koji obuhvata heterogeni književnoistorijski period, kao i komparativno čitanje triju poetika, ukazuje na dinamiku tog procesa, osobine moderne metafore i njen kreativni potencijal, kao i nov pritup tumačenju poezije izabranih pesnika. Stoga se u radu sprovodi uporedba metaforičkih obrazaca i to na dva plana – u odnosu na nadrealističku metaforu, pri čemu se pokazuje kako je ona prevaziđena, nakon što je, manje ili više, inkorporirana u sve tri poetike; a zatim se poređenje fokusira traženje međusobnih veza i razilaženja u formiranju metafora. Poseban doprinos odabranih pesnika u teorijskoj i praktičnoj upotrebi metafore ogleda se u prevazilaženju granica poezije kao diskurzivnog sistema, prenos značenja iz jednog autonomnog sistema u drugi, pri čemu se ne narušava samo logika na kojoj je on zasnovan, već se poništava i granica među njima – bilo da su to dva različita jezika, ili pak dva sistema označavanja koja funkcionišu sa različitim označiteljima, kao što su to poezija i slikarstvo, poezija i nauka, itd. Moderna metafora u analiziranim pesmama, naime, saopštava činjenicu da autonomnih sistema zapravo i nema: ona im ne poriče specifičnost, ali omogućava njihovo spajanje. Cilj istraživanja je, dakle, da se utvrde poetički uticaji nadrealističkog pokreta na metaforičnost u poeziji Žana Koktoa, Žila Sipervjela i Žana Tardijea, kao i da se ukaže na novoretorički status moderne metafore koju odabrani pesnici koriste. Definisani pristup omogućava i sagledavanje filozofske, estetičke i književne implikacije istorijskog momenta u kome je nastajala poezija izabranih autora. To je ciljani horizont ovog istraživanja, a njegov osnovni akademski cilj je teorijski, istorijski i kritički određen.

Metaphor, as a concept that within the entire development of rhetoric, from Aristotle to modern neo-rhetorical interpretations, occupies an important place as a subject of various aesthetic, linguistic, philosophical and psychological considerations. Although the interpretation of metaphor is most often related to the field of linguistics and stylistics, and then to cognitive sciences in which its conceptual properties are examined, the attention of this research is focused on rhetorical practice in poetic language. The theoretical definition and examination in this dissertation are based on the approach of Russian formalism, structuralist, semiotic and poststructuralist principles, while the interpretation of the texts follows the principles of hermeneutics and comparative methods. The evolution of the concept of metaphor and its status in the history of scientific, artistic and philosophical uses and interpretations, as well as renewed interest in it since the first decades of the 20th century in the form of theoretical and aesthetic rethinking of the concept and its use in artistic practice, lead us to redefine metaphor and its different theoretical representations. The current situation in the social sciences and humanities testifies to the constant need to constantly re-examine traditional patterns, first through their decontextualization and derivation from theoretical-practical continuity (history) and through observing the applicability of their basic structures in current scientific preoccupations and needs. The epistemological value of metaphor is especially emphasized in the modern approach to metaphor, especially in the framework of cognitive sciences, where its power in the process of cognition is pointed out, but also the deepening of meaning as a phenomenon. This fact indicates the diachronic continuity that determines the metaphorical process as basically generic, and the metaphor is placed in the center of interdisciplinary interest, which confirms that it is the result, but also a condition of cognitive and semiotic activity. The subject of this dissertation is placed in the context of 20th century poetry, a moment of rehabilitation of rhetorical heritage and theory of metaphor, which, at the same time, becomes the most significant expression and symptom of literature and its property. Surrealism, as a movement that, at a given moment in literary history most consistently (re)affirmed metaphor, and within its poetics as a necessary procedure for the synthesis of real and surreal, therefore, the complete experience of the world through poetic experience, is an unavoidable place to renew interest in metaphorical expression. The field of research of this dissertation is formed around the poetry of three poets of the 20th century, Jules Supervieille, Jean Cocteau and Jean Tardieu, whose poetics developed in contact with surrealism and surrealist aesthetics. The literary use of metaphor, therefore, can (and must) be presented as one part of a broad interest in metaphorical processes, so the interpretation of metaphor in the purely literary context of 20th century poetry can be considered a contribution to better theorizing of this concept. The analysis of metaphor in the poetry of the three mentioned poets illuminates the late moment of its evolution, which from the point of view of 20th century theories is seen as a radical change and revolution in traditional artistic practice, and the opus that process the features of modern metaphor and its creative potential, as well as a new approach to the interpretation of the poetry of selected poets. Therefore, the dissertation compares their metaphorical patterns on two levels - in relation to the surrealist metaphor, showing how it has been overcome, after, more or less, been incorporated into all three poetics; and then the comparison focuses on looking for mutual connections and differences in the formation of poetic metaphors. The special contribution of selected poets in the theoretical and practical use of metaphor is reflected in overcoming the boundaries of poetry as a discursive system, transferring meaning from one autonomous system to another, not only violating the logic they are based on, but also nullifying the boundaries between them - whether they are two different languages, or two systems of signification that work with different signifiers, such as poetry and painting, poetry and science, etc. The modern metaphor in the analyzed poems, in fact, communicates the fact that there are no autonomous systems: it does not deny their specificity, but enables their merging. The aim of the research is, therefore, to determine the poetic influences of the Surrealist movement on metaphoricity in the poetry of Jean Cocteau, Jules Supervieille and Jean Tardieu, as well as to point out the neo-rhetorical status of modern metaphor used by selected poets. The defined approach also enables the consideration of the philosophical, aesthetic and literary implications of the historical moment in which the poetry of selected authors was created. This is the target horizon of this research, and its basic academic goal is theoretically, historically and critically determined.