Ideološko-politička orijentacija prekarijata u Srbiji

Abstract

Doktorska disertacija za svoj predmet istraživanja ima, na jednoj ravni, prekarijat kao društvenu grupaciju u nastanku, a na drugoj, ideološko-političke orijentacije pojedinaca koji se nalaze u prekarnom položaju na tržištu rada u Srbiji. Osnovni ciljevi rada bili su usmereni na utvrđivanje mogućnosti da se prekarijat posmatra kao zasebna klasa ili sloj, kao i otkrivanje potencijalno specifične ideologije koja bi se mogla vezati za prekarijat u Srbiji. Nastojale su se identifikovati osnovne vrednosti koje deli ova društvena grupacija u Srbiji, kako bi se moglo govoriti i o eventualnom potencijalu kolektivnog delanja prekarijata. Najuže, rad je imao za cilj i da utvrdi praktično-političku usmerenost prekarijata u Srbiji, odnosno za koga pripadnici prekarijata u Srbiji glasaju. S obzirom na to da istraživanje prekarijata i prekarnosti kao novog društvenog fenomena još uvek pati od nedovoljne pojmovne i teorijske utemeljenosti, istraživanje u ovoj disertaciji je pre eksplorativnog nego eksplanatornog karaktera. Ispitivane su sledeće hipoteze (istraživačka pitanja): pripadnici prekarijata u Srbiji dele desno orijentisano ideološko usmerenje; nepostojanje jasno uobličenog vrednosnog sistema onemogućava prekarijat da stekne delatni potencijal koji bi mu omogućio promenu sopstvenog položaja; mlađi pripadnici prekarijata, naročito muškarci, ako uopšte izlaze na izbore, glasaju većinom za Srpsku radikalnu stranku, dok među pripadnicama prekarijata generalno prevladava izborna apstinencija, a ako izlaze na izbore, onda ravnomerno glasaju za Srpsku radikalnu stranku i Srpsku naprednu stranku. Primenjena je sekundarna analiza dostupnih podataka, a izvori sekundarne građe bili su: izveštaji i rezultati dosadašnjih istraživanja u svetu (pre svega Evropi), istraživanja i teorijska promišljanja drugih istraživača, internet stranice i prezentacije organizovanih pokreta prekarnih radnika; institucionalni i zakonski okvir, te dosadašnja istraživanja prekarnih radnika u Srbiji; empirijski deo rada zasnovan je na podacima nastalim u okviru devete runde Evropskog društvenog istraživanja (European Social Survey). Autorka svesno koristi različita teorijska oruđa u osvetljavanju predmeta analize, što je umnogome uslovljeno samim istraživačkim instrumentom, koji primorava da sociološki realizam ustupi mesto metodološkom individualizmu. Različite teorijske perspektive treba shvatati kao komplementarne, a ne kao rivalske. Na analitičkom nivou konkretnog društva (srpskog) operacionalizacija klase određena je položajem na tržištu rada. Prekarijat se ne posmatra kao homogena društvena grupacija, kao klasa ili sloj, već je reč o tome da se u okviru svake klase razlikuju prekarni i neprekarni položaji, gde prekarne položaje odlikuje nesigurnost na tržištu rada (tzv. pristup individualnih ugovora). U Srbiji se heterogena grupacija ispitanika koji imaju prekarni položaj na tržištu rada identifikuje sa desničarskim ili strankama desnog centra, odnosno sa političkim akterima koji obilato koriste socijalnu demagogiju u svom diskursu, a koji u potpunosti prihvataju osnovna usmerenja ekonomskog liberalizma kao osnove na kojoj počiva neoliberalni oblik kapitalizma. Iako su sve tri hipoteze načelno potvrđene, dobijene nalaze bi trebalo uzeti sa rezervom – pripadnici prekarijata jesu desno orijentisani i glasaju većinski za Srpsku naprednu stranku, ali isto važi i za one koji su u neprekarnom položaju na tržištu rada. Hipoteza o nepostojanju jasno uobličenog vrednosnog sistema koji onemogućava prekarijat da stekne delatni potencijal je u potpunosti potvrđena - pokazana je ideološko-politička dezorijentisanost, za koju bi se pre moglo reći da ima reakcionarni potencijal nego revolucionarni. Uz ogradu da autorka ne može izvesti dalekosežne zaključke, može se reći da prekarijat u Srbiji nije ni klasa po sebi, a kamoli klasa za sebe. Štaviše, još uvek nije reč ni o grupaciji koja bi mogla činiti zaseban sloj, čiji bi pripadnici delili slične životne uslove i poglede na svet. Jednostavno, sama po sebi, prekarnost na tržištu rada još uvek nije dovoljno distinktivna i ključna odrednica na osnovu koje bi se društvo strukturiralo.

The subject of this PhD thesis is the precariat as a social group in the making on the one hand, and the ideological and political orientations of individuals in precarious positions in the labour market of Serbia on the other. The main objectives of the thesis have been directed towards determining whether the precariat could be viewed as a separate class or stratum, as well as discovering potentially specific ideologies that could be linked to the precariat in Serbia. The author strives to identify core values shared by this social group in Serbia so as to address the possible potential of the precariat’s social action as well. This thesis aims at investigating the political orientation of the precariat in Serbia, i.e. who the precariat vote for. Inasmuch as the research of the precariat and precarity as new social phenomena is met with insufficient conceptual and theoretical grounding, the research in this thesis is explorative rather than explanatory. The following hypotheses (research questions) have been considered: the precariat in Serbia share the ideological orientation of the political right; the lack of a clearly defined value system prevents the precariat from realising the potential of social action that would enable its members to change their position; the precariat in Serbia (especially younger men), vote predominantly for the Serbian Radical Party (providing they vote to begin with), whereas the precariat in general terms abstain from voting, and if they go to the polls, their votes are evenly split between the Serbian Radical Party and the Serbian Progressive Party. The author applied secondary analysis of existing data, and secondary source materials encompass the following: the reports and results of previous research done abroad (primarily Europe), research and theoretical reflections of other researchers, websites of organised movements of precarious workers; institutional and legal framework, and previous research on precarious workers in Serbia; the empirical part of the thesis is based on the data obtained in the Round IX of the European Social Survey. The author purposefully uses various theoretical tools in order to shed light on the subject of the analysis, which is largely a result of the research instrument itself, which compels social realism to give way to methodological individualism. Different theoretical perspectives are to be perceived as complementary rather than those of rivalry. At the analytical level of a particular society (Serbian), the operationalisation of class is determined by its position in the labour market. The precariat is not observed as a homogeneous social group, class or stratum. Instead, precarious and non-precarious positions are distinguished within each class, where precarious positions are characterised by precarity in the labour market (so-called individual contract approach). The heterogeneous precarious respondents in Serbia identify with right-wing or centre-right political parties, i.e. political agencies that make extensive use of social demagoguery in their discourse and fully embrace the basic orientation of economic liberalism as a foundation upon which neoliberal capitalism is laid. Although all three hypotheses are generally confirmed, the results should be considered with caution – those who consider themselves as part of the precariat share the orientation of the political right, the majority voting for the Serbian Progressive Party, but the same applies to those in a non-precarious position in the labor market. The hypothesis on the lack of a clearly defined value system that prevents the precariat from realising its potential for social action has been fully confirmed – ideological and political disorientation has been proved, which could be said to have reactionary potential rather than revolutionary. With the note that the author cannot draw far-reaching conclusions, it is safe to say that the precariat in Serbia is neither a class in itself, let alone a class for itself. In addition, it is still not a group that could constitute a separate stratum, whose members would share similar living conditions and personal worldviews. In a nutshell, precarity per se is still not sufficiently distinctive in the labour market and does not represent a key determinant of structuring a society.