Manastir Hilandar i Bugari u XVIII veku: кulturne i ekonomske veze

Abstract

Dosadašnja proučavanja istorije Hilandara u XVIII veku nisu dovoljno pažnje posvećivala državnim i društvenim okvirima u kojima su monasi živeli. Osamnaesti vek je bio vreme velikih vojnih i ekonomskih izazova, koji su počeli da pokazuju zaostajanje osmanske države u odnosu na njene suparnike. Složene okolnosti osmanske države odrazile su se i na život na Svetoj Gori, i pored njene geografske izdvojenosti i posebnog statusa koji je uživala kao monaška zajednica. Monasi Hilandara, kao i drugih svetogorskih manastira, morali su da dobro poznaju političku i ekonomsku situaciju koja je vladala u Osmanskom carstvu. Zbog toga su u doktorskoj disertaciji unutrašnje uređenje manastira, staranje o postojećim posedima i sticanje novih, kao i odnosi monaha sa svetom van manastirskih zidina, postavljeni u kontekst društvenih i ekonomskih prilika koje su vladale u onovremenom Osmanskom carstvu. Istraživanje se zasnivalo pre svega na izvorima osmanskog porekla, kako onima koji su nastajali u kancelarijama centralnih vlasti (sultanske naredbe, popisi) tako i dokumentima koje su izdavali organi lokalnih vlasti i posebno kadijski sud. Pored toga, kako bi se stekla potpunija slika o monaškog životu i poslovima, analizirani su i slovenski dokumenti sačuvani u manastirskom arhivu, kao i onovremeni putopisi posetilaca Svete Gore. Hilandarci su, nastavljajući da se staraju o svojim posedima na Atonu i u njegovom širem zaleđu, tokom XVIII veka stekli i niz pre svega gradskih metoha na prostoru istočnog Balkana (tj. na prostoru današnje istočne Srbije i Bugarske). Monasi su nekretnine u gradovima i selima sticali kupovinom i kao poklon. Osmanski pravni sistem omogućavao je i nemuslimanima da stvaraju verske zadužbine, te su tako bogatiji članovi pravoslavnih zajednica u balkanskim gradovima svoju religioznost izražavali i kroz čin zadužbinarstva. Mnogobrojne zabeleške u manastirskim delovodnim knjigama svedoče o čestim posetama Hilandaraca istočnobalkanskim gradovima, prilikom kojih su prikupljali milostinju za manastir i obavljali svešteničke dužnosti kada se za time ukazivala potreba. Na taj način Hilandar je potvrdio svoje istaknuto mesto na verskoj mapi Balkana, i jačao ulogu monaha u verskom i kulturnom životu pravoslavnih zajednica. Kao jedna od važnih verskih praksi stanovnika i gradskih i seoskih naselja pokazala su se poklonička putovanja, koja su u Hilandar o velikim praznicima dovodila veliki broj hodočasnika. Još jedan od ciljeva rada bilo je istraživanje u istoriografiji prihvaćene teze o jačanju bugarskog uticaja u Hilandaru od sredine XVIII veka. Na prostoru koji je bio predmet istraživanja među nemuslimanskim stanovništvom dominirao je bugarski etnički elemenat. Međutim, ukazala se potreba da se preispita da li je i koliko etnička pripadnost monaha zaista bila važan činilac monaškog života. Različiti etnički identiteti jesu postojali i njih su stanovnici Osmanskog carstva bili svesni. Međutim, i drugi aspekti identiteta, kao što su osećaj pripadnosti lokalnoj zajednici ili pak sveobuhvatnoj verskoj grupi, igrali su važnu ulogu u svakodnevnom životu. Iako su izvori često nemi kada su u pitanju ovi problemi, jasno je da se dinamika između različitih aspekata višeslojnih identiteta menjala vremenom. Kao studija slučaja, u radu je izabran primer života i delatnosti jednog monaha, Pajsija Hilandarskog. Njegovo delo Istorija slavjanobugarska često je od kraja XIX veka tumačeno kao temelj razvoja bugarske nacionalne ideje. Analizirajući ovo delo u kontekstu njemu savremenih društvenih i kulturnih uslova, prikazane su osnovne ideje Pajsija Hilandarskog i njihov domet. Dvojaki pristup proučavanju istorije Hilandara u XVIII veku ogledao se s jedne strane u posvećivanju pažnje osmanskom kontekstu funkcionisanja manastirske ekonomije, dok je s druge strane prikazano učešće monaha u kulturnim i društvenim tokovima svojstvenim datom periodu. Na takav način pokušano je da se predstavi složenost i višeslojnost monaškog života i uloge Hilandara među pravoslavnim stanovništvom Balkana.