Teorija i praksa kritičke levice u jugoslovenskoj kulturi (jugoslovenska umetnost između dva svetska rata i revolucionarni društveni pokret)

Abstract

Predmet rada je izvođenje teorije i prakse kritičke levice u jugoslovenskoj kulturi, raz-matranjem kompleksnog odnosa kritičkih umetničkih praksi u međuratnom periodu i političkih praksi kolektivnog tela tadašnjeg revolucionarnog društvenog pokreta. Cilj rada je novo čitanje i definisanje socijalne umetnosti kroz analizu nekoliko konkretnih studija slučaja - slučaj ilegalne grupe Život, slučaj Bojkotaša, studija Salona nezavisnih, te umetničke i političke prakse levog umetničkiog fronta, to jest, promišljanje društvenog statusa i funkcije umetničke teorije i prakse kao prostora proizvodnje novih značenja i pokušaj njihovog prevođenja u savremeni kulturno-umetnički i politički kontekst. Rad razmatra odnos Umetnosti i Politike, kao temporalna mesta preklapanja umetničke i političke revolucije, u smislu postavljanja novih koordinata mogućeg u konfrontaciji sa nemogućim (Komelj). U tako postavljenim teorijskim koordinatama, istraživanje nudi kom-pleksno sagledavanje umetnosti-društva-politike, kao niz društvenih protivrečnosti koje okružuju umetničke prakse o kojima je reč. Kroz intersekcionalno i intertekstualno povezivanje marksističke teorije, teorije umetnos-ti, kritičke i feminističke teorije i studija kulture, u radu se sagledava preciznije definisanje soci-jalne umetnosti koja se tumači kao određeni sklop društvenih odnosa koristeći se konceptom kritičkog realizma (Lukač, Lifšic), koji se razvija pod uticajem socijalističkih kulturnih politika razvijanih u Rusiji nakon revolucije 1917, ali i u okviru debata o modernizmu – realizmu razvi-janih u međuratnom periodu. Dodatno, polazeći od debata o pretečama partizanske umetnosti (Močnik, Komelj) rad izvodi tezu o jugoslovenskom kritičkom realizmu kao specifičnom konti-nuitetu sa avangardnim umetničkim praksama (zenitizmu i nadrealizmu), koji se konačno sustiču u partizanskoj umetnosti kao teorijsko-umetničkom i političkom novumu. U radu se tvrdi da je socijalna umetnost, to jest, kritički realizam u jugoslovenskoj kulturi međuratnog perioda bio nastavak avangardnih teorijsko-umetničkih praksi, samo u radikalno iz-menjenim društveno-političkim okolnostima u kojima se menja i sam avangardni jezik. Radi se o avangardnim umetničkim praksama koje su omogućile susret Umetnosti i Politike. Izvodi se zaključak da se konkretna umetnička praksa razvijala u nekoliko pravaca delovanja, kroz politizaciju umetničke prakse umetničkim sredstvima, u borbi za bolje materijalne i radne uslove umetnika i umetnica u konkretnom društveno-ekonomskom sistemu, te kao doprinos širokom revolucionarnom pokretu koji je vodio Narodno-oslobodilačkoj borbi. Istraživanjem pokazujemo da ilegalna grupa Život nastaje u vremenu državne represije i cenzure, kao heterogena umetnička grupa pluralističkih stavova po pitanju umetničkih stilova i pravaca, koja se organizuje oko ideje umetnosti kao društvene prakse, te umetnosti koja kritičkim promišljanjem odnosa sadržaja, forme i organizacije menja i sam način proizvodnje umetnosti. Takva umetnička praksa je u sferi umetnosti zagovarala klasnu borbu umetničkim i političkim sredstvima, baveći se pitanjima pozicije umetničkog rada unutar proizvodnih odnosa svoje epohe, te pitanjem pozicioniranja i subjektiviziranja umetnika kao intelektualca u političkim borbama (Benjamin). Konačno, rad nudi tezu o presudnoj važnosti razmatranja pitanja kolektiviteta, statusa i funkcije umetnika, kao i samog umetničkog rada u odnosu na polje poli-tike, te problema umetničke forme i sadržaja – što su sve pitanja inherentna umetnosti levice od Pariske komune do danas.

The subject of the dissertation is examination of the theory and practice of critical left in Yugoslav culture by deliberating the complex relations of critical art practices in the interwar period and the political practices of the collective body of revolutionary social movement. The aim of the dissertation is a new reading and definition of social art through analysis of several case studies – the case of the illegal group Život (Life), the case of Bojkotaši, the study of the Sa-lon nezavisnih (the Independents) as well as the artistic and political practices of the Left Art Front i.e. a deliberation on the social status and function of art theory and practice as a space of production of new meanings and an attempt of their translation into contemporary cultural, art and political context. The paper is considering the relation of Art and Politics, as temporary spaces of overlap-ping of art revolution and political revolution, in the sense of setting new coordinates of possible in confrontation with the impossible (Komelj). In such a theoretical setting, this research offers a complex view of art-society-politics as a series of social contradictions that surround the art prac-tices in case. Through intersectional and intertextual analysis of Marxist theory of art, Critical and Feminist theory and Cultural studies, this thesis examines a more precise definition of socialist art that is being interpreted as a certain set of social relations using the concept of critical real-ism (Lukač, Lifšic), developed under the influence of socialist cultural policies made in Russia after the revolution of 2017, but also in the frame of debates on modernism – realism, developed in the interwar period. Additionaly, starting from the debates about the forerunners of partisan art (Močnik, Komelj), the paper delivers the thesis on Yugoslav critical realism as a specific conti- 7 nuity with avant-garde art practices (Zenithism and Surrealism), which ultimately converge in partisan art as a theoretical, artistic and political novum. In the frame of the dissertation it is stated that the socialist art i.e. critical realism in Yu-goslav culture of the interwar period represents a continuity with avant-garde theoretical-artistic practices, only in radically altered socio-political circumstances in which the avant-garde lan-guage itself is changed. It is about the avant-garde art practices that made the encounter of Art and Politics possible. A conclusion is drawn that the concrete art practice was developed in dif-ferent courses of direction, through politization of art practice through artistic means in the struggle for better material and working conditions of artists in the concrete socio-economic sys-tem, but also as a contribution to a wide revolutionary movement leading to Peoples Liberation Struggle. The research is showing that the illegal group Život emerged in times of state repression and censorship, as a heterogeneous art group with pluralistic stands on the question of styles and movements, organized around the idea of art as social practice, that with its critical deliberation of relations of content, form and organization is changing the very production of art. Such art practice has, in the sphere of art, advocated a class struggle using artistic and political means, dealing with questions of position of art work inside the production relations of its epoch, and a question of positioning and subjectivization of the artist as intelectual in the political struggles (Benjamin). Finally, the paper offers a thesis on the crucial importance of consideration of the notion of art collectives, status and the function of artist and the artwork in relation to the field of politics and a problem of art form and content – all questions inherent to the left art since the Paris Commune until today.