Teritorijalno raslojena leksika u književnom delu Dragoslava Mihailovića

Abstract

Osnovni predmet ove doktorske disertacije jeste istraživanje leksike u prozi Dragoslava Mihailovića koje podrazumeva leksikološki pristup teritorijalno obeleženoj leksici. Zastupljenost teritorijalnog raslojavanja jezika u prozi ovoga autora pokazuje veliku raznovrsnost oblika na svim jezičkim nivoima, ali se na leksičkom planu postiže najviši stepen efektivnosti u slikanju pojmovnog sveta nosilaca dijalekta. Pisac u najvećoj meri koristi jezička sredstva koja su karakteristična za kosovsko-resavski dijalekat, koji nije u najužoj osnovici standardnoga srpskog jezika, ali koji, podjednako kao i ostali dijalekti, predstavlja izvor za bogaćenje leksikona srpskog književnog jezika. U tezi se stoga razmatra problem identiteta dijalekatske reči i otvara kompleksno i aktuelno pitanje odnosa dijalekatsko ~ standardnojezičko na leksičkom planu, te se teorijski obrazlažu procesi prelaska jedne pojave u drugu – govorne reči u jezičku reč. Cilj je da lekseme procenjene kao teritorijalno markirane dobiju leksikografski opis i leksikološku analizu, a zatim da se u multidisciplinarnom, lingvokulturološkom duhu rekonstruišu segmenti dijalekatske jezičke slike sveta. Sa tim ciljem koristimo i metode lingvističkih disciplina poput tvorbe reči i etimologije, zatim se u okvirima savremene leksikološke teorije oslanjamo na komplementarne pristupe komponencijalne analize, teorije prototipa, te jezičke slike sveta, kao i na metode kognitivne semantike. Narativne strategije u romanima i pripovetkama u kojima je upotrebljena teritorijalno raslojena leksika omogućile su da dela koja su pisana u celini na dijalektu posmatramo kao prototipične dijalekatske tekstove, te da utvrđujemo vrednosti leksema u saodnosu sa drugim jedinicama u dijalekatskom tekstu. Prateći prirodu leksičkih realizacija u takvom okruženju i poredeći vrednosti sa raspoloživim opštedeskriptivnim i dijalekatskim rečnicima, rasvetlili smo poziciju posmatrane leksike u dijalekatskom leksikonu i utvrdili stepen individualizacije u prozi D. Mihailovića. Književni kao dijalekatski tekst omogućio nam je da utvrdimo i tipove teritorijalnog variranja leksike na planu VIII leksičkog sadjestva, tj. na nivou kolokabilnih karakteristika leksema, što su podaci koje dijalekatski rečnici ne mogu pružiti leksikologiji. Pripovedne tehnike koje u nekim delima podrazumevaju uklapanje teritorijalno raslojene leksike u standardnojezički izraz omogućile su da ispratimo procese njene integracije u standardnojezički leksikon, što podrazumeva tipologizaciju stilskih efektata koje ona u takvom okruženju realizuje. Naratološka koncepcija u prozi D. Mihailovića pružila nam je mogućnost da utvrdimo nivoe teritorijalnog variranja leksikona, odnosno da izdvojimo klasu semantičih, leksičko-semantičkih i frazeoloških dijalektizama. Uočeni vidovi teritorijalnog variranja leksikona ukazali su na 1) specifičnosti dijalekatske jezičke slike sveta na nivou konceptualizacije određenih pojmova i 2) na tipove konkretnog jezičkog materijala na kom se varijacije manifestuju (leksika dobijena u tvorbenim procesima, slovensko leksičko nasleđe, pozajmljenice). Vidovi semantičkog izvođenja teritorijalno markiranih značenja leksema pokazuju dominantan način asocijativnog modelovanja sveta (simbolički i logički), dok genetska struktura upotrebljene teritorijalno markirane leksike govori o prirodi dijalekatske jezičke ličnosti, odnosno o kulturnoistorijskim okolnostima u kojima se razvijao dijalekatski idiom. Kompetencija maternjeg govornika dijalekta kojim se služi i sofisticiranost u prikazivanju prototipičnih junaka lokalaca D. Mihailoviću je omogućila kreiranje diskursa u kom se jasno iščitavaju nivoi raslojavanja teritorijalno markirane leksike prema različitim kriterijumima (tematskom, socijalnom, situacionom, vremenskom, stilskom). U disertaciji nastojimo da analiziramo ove nivoe i da prirodu leksičkih slojeva dovedemo u vezu sa osobinama dijalekatske jezičke ličnosti i dijalekatske slike sveta, koja se integriše u jezičku sliku sveta govornika srpskog jezika. Utvrdili smo načine organizacije polisemantičkih struktura teritorijalno markiranih leksema, strukturu i obim tematskih skupova, tipove leksičkih slojeva, njihovu raznovrsnost i razgranatost, prirodu konotativnih komponenti semantičkog sadržaja i načine njihove pragmatičke modifikacije u tekstu. Ovi su podaci reprezentovali različite strane duhovne i materijalne kulture dijalekatskih govornika, ukazali na osnovne preokupacije različitih društvenih slojeva, na međuljudske odnose, na društvene norme i osnovne osobine mentaliteta govornika. IX Razmatranje odnosa jezičke ličnosti pisca, dijalekatske jezičke ličnosti i komunikativne ličnosti ukazalo je na stepen semantičke individualizacije u prozi kao na potencijal za bogaćenje leksikona i širenje društvenih koncepata. Relacija na nivou dijalekatska jezička ličnost – komunikativna ličnost razotkrila je i način na koji se pojedinci u lokalnoj zajednici suočavaju sa društvenim normama u datom kolektivu. Ispostavilo se da autor romana kao izvorni dijalekatski govornik jezičke znake datog dijalekatskog sistema nije realizovao van mogućnosti toga sistema, te da su realizacije reči u književnom tekstu samo jedan vid obogaćenja leksičkog podsistema (leksikona pisca i dijalekta) koji je organski deo opšteg sistema jezika. Semantički dijalektizmi u delima D. Mihailovića funkcionišu kao dinamična stilistička kategorija koja je neprekidno na granici kodifikovanosti – kao sasvim uklopljena u lokalne leksičke podsisteme pokazalo se da je sposobna da se na odgovarajući način, preko književnoumetničkog teksta, uključi u onaj deo leksikona koji se smatra standardizovanim. Dobijeni rezultati ukazuju na značaj proučavanja leksikona pisaca kakav je Dragoslav Mihailović, koji leksičke jedinice realizuje u skladu sa sistemskim pravilima srpskog jezika koji se teritorijalno raslojava. Piščevo umeće u jezičkoj inovativnosti meri se kroz neologizaciju u okvirima sistemnosti srpskog jezika, ili kroz funkcionalnu upotrebu postojećih leksema iz dijasistema. Književna dela D. Mihailovića pružaju osnovu za istorijski kontinuitet prožimanja jezičkog standarda i dijalekatskih podsistema na leksičkom nivou, što je jedan od bazičnih zahteva u svim epohama razvoja leksičke norme savremenog srpskog jezika. Onima koji proučavaju jezik njegovih dela omogućeno je da prate i predviđaju razvojne tendencije u leksikonu srpskog jezika.