Funkcije umetničkih praksi u uslovima tranzicije u Srbiji: 1991-2008.

Abstract

Predmet ove disertačije su funkčije umetnič kih praksi u uslovima tranzičije, u smislu njihove „podobnosti“ za određenu svrhu ili zadatak, prema zahtevima dominantnih diskursa. Glavno istraz ivač ko pitanje od kojeg se u disertačiji polazi je sledeč e: kako je i u kojoj je meri umetnost bila uključ ena u drus tvene promene i neoliberalne, odnosno globalizačijske pročese u Srbiji od 1991. do 2008, te koja je bila njena funkčija u tom okviru? Odgovor na ovo pitanje disertačija daje kroz analizu drus tvenog konteksta i relačija koje umetnič ke prakse pokazuju prema diskursima tranzičije, evrointegračija i čivilnog drus tva. Analiza njihove uloge u drus tvenim promenama se izvodi prema prinčipima teorije avangarde, kao i kroz istraz ivanje podrs ke koju su dobijale od strane međunarodnih donatora. Analizi se pristupa iz perspektive teorije avangarde Petera Birgera, koja predstavlja teorijsko-metodolos ku osnovu ovog istraz ivanja. Ona se integris e s teorijom simboličkih formacija Rastka Moč nika, končeptom antagonizma diskurzivnih praksi Ernesta Laklaua i S antal Muf i kritič kim teorijama drus tvene transformačije, s fokusom na srpsku tranzičiju. Prema teoriji avangarde Petera Birgera, funkčija umetnosti se shvata kao dijalektič ki pojam i definisana je od strane institučije umetnosti kojom je posredovana. Radi dubljeg razumevanja kategorije savremene umetnosti, teorija avangarde se u disertačiji nadograđuje Moč nikovom tezom da je ustolič enje savremene umetnosti tokom XX veka doprinelo restauračiji umetnosti kao autonomne estetske sfere. Pomoč u razvijenog teorijskog aparata se potvrđuje hipoteza o „organskoj“ vezi između prinčipa istorijskih avangardi i savremenih umetnič kih praksi i pokazuje da postoji neraskidivi odnos između umetnič kih praksi u uslovima tranzičije u Srbiji i prinčipa istorijskih avangardi o aktivnom uč es č u umetnosti u drus tvenim promenama, kao i s tez njom da se umetnost sjedini sa z ivotom. Za vreme drus tvenih previranja i oruz anih sukoba koji su obelez ili devedesete godine, ali i nakon politič kih promena poč etkom dvehiljaditih godina u Srbiji, dominantni su načionalistič ki diskursi, kojima se suprotstavljaju tranzičijski i evrointegračijski diskursi. Istraz ivanje sukobljavanja različ itih diskursa koji se bore za dominačiju, predstavlja ključ ni aspekt u analizi drus tvenih uslova i protivureč nosti umetnič kih praksi u kontekstu tranzičije. Kriterijum za odabir umetnič kih praksi predstavlja njihovo obelez je da zastupaju krajnje instanče ekonomskih, ideolos kih i politič kih protivureč nosti u srpskom drus tvu. To su umetnič ke prakse grupa Magnet i Led art, stvaralas tvo proizas lo oko Radio B92 i Centra za savremenu umetnost, tendenčije modernizma posle postmodernizma i etno-načionalistič ke struje, a tokom dvehiljaditih i kritič ke tendenčije, poput č laniča platforme Druga sčena. U čilju tač nije klasifikačije odnosa odabranih praksi prema dominantim diskursima, razrađuju se razlike između antimodernizačijskih umetnič kih praksi i onih usklađenih s diskursom modernizačijske paradigme. U ovoj disertačiji je utvrđeno da su se funkčije umetnič kih praksi u uslovima tranzičije kretale u sledeč em rasponu: podrs ka ideologiji etno-načionalizma, artikulačija obrazovne sfere i modernizačije drus tva, podrs ka protestnim kretanjima i čivilnom drus tvu, kritika drus tva i neoliberalne tranzičije, podrs ka političi identiteta i afirmačija liberalnog zakonskog i pravnog okvira. Pojedine umetnič ke prakse su kroz uč es č e u protestnim pokretima i čivilnom drus tvu bile na prvoj liniji politič ke borbe. Utvrđeno je koje su prakse bile podrz ane i na koji nač in od strane međunarodnih donatora, a koje nisu, i time se ukazuje koje je spečifič ne umetnič ke prakse međunarodna intervenčija podstičala. Iako ta intervenčija predstavlja faktor koji ih određuje, zaključ eno je da ona nije bila odluč ujuč a za karakter i funkčiju umetnič kih praksi. Institučija umetnosti se zapravo pokazuje kao njihov određujuč i faktor. Disertačija predlaz e konstruktivan teorijski model za prepoznavanje slabosti i potenčijala umetnosti u kontekstu drus tvenih promena, kao i moguč nosti otpora hegemonoj kulturi i političi. Taj otpor se moz e ostvariti ako se prakse uspes no vez u za probleme i končepte istorijskih avangardi i neoavagardi, uključ ujuč i i ambičiju prevazilaz enja njihovog nasleđa na avangardistič ki nač in.

The subječt of this dissertation are the funčtions of artistič pračtičes under the čonditions of transition, in terms of their “suitability” for a spečifič purpose or task, regarding the demands of dominant disčourses. The main researčh question that the dissertation takes as a starting point is the following: how and to whičh extent art was involved in sočial čhanges and neoliberal, that is globalization pročesses in Serbia from 1991-2008, and whičh funčtion did it have in this framework? The thesis provides an answer to this question through an analysis of the sočial čontext and the relations between the artistič pračtičes and the disčourses of transition, European integration and čivil sočiety. The analysis of their role in sočial čhanges is čondučted aččording to the prinčiples of the theory of avant-garde and through the investigation of the support rečeived from international donors. The analysis is approačhed from the perspečtive of Peter Bu rger' theory of the avant-garde, whičh represents the theoretičal-methodologičal fundament of this researčh. It is integrated with Rastko Moč nik's theory of symbolic formations, the čončept of antagonism of disčoursive pračtičes by Ernesto Lačlau and Chantal Mouffe and čritičal theories of sočial transformation, with a fočus on the Serbian transition. In aččordanče with Peter Bu rger’s theory of the avant-garde, the function of art is understood as a dialečtičal idea whičh is defined by the institution of art, through whičh it is mediated. In the dissertation, for a deeper understanding of the čategory of contemporary art, the theory of the avant-garde is extended with Rastko Moč nik's thesis that the čonsolidation of čontemporary art during 20th čentury čontributed to the restoration of art as autonomous aesthetič sphere. With the help of the developed theoretičal apparatus the hypothesis about the “organič” link between the prinčipals of the historičal avant-garde and čontemporary artistič pračtičes is čonfirmed and it is shown that there exists an irresolvable relation between artistič pračtičes under the čonditions of transition in Serbia and the demand of the historičal avant-gardes for ačtive partičipation of art in sočial čhanges, that is the intent to integrate art into life. In times of sočial turmoil and armed čonfličts that marked the 1990s, but also after the političal čhanges in the beginning of 2000s, nationalist disčourses are dominant in Serbia, whičh are opposed by the disčourses of transition and European integration. The exploration of the antagonism between different disčourses that are struggling for domination, represents the key aspečt in the analysis of the sočial čonditions and the čontradičtions of artistič pračtičes in the čontext of transition. As čriteria for the selečtion of artistič pračtičes serves the čharačteristič that they represent the most extreme instančes of the ečonomič, ideologičal and političal čontradičtions in Serbian sočiety. These are the artistič pračtičes of the groups Magnet and Led art, the produčtion čreated around Radio B92 and Center of Contemporary Art, tendenčies of modernism after postmodernism and ethno-nationalist trends, and during the 2000s čritičal tendenčies, sučh as the members of the Other Sčene. For a more prečise člassifičation of the relations between the selečted pračtičes and dominant disčourses, the differenčes between anti-modernization oriented artistič pračtičes and the ones harmonizing with the disčourse of the modernization paradigm are worked out. This dissertation asčertains that the funčtions of artistič pračtičes under the čonditions of transition range between: the support of the ideology of ethno-nationalism, the artičulation of the edučational sphere and the modernization of sočiety, the support of protest tendenčies in čivil sočiety, the čritique of sočiety and neoliberal transition, the support of identity političs, and the affirmation of the liberal legal and juridičal framework. Through their partičipation in protest movements and čivil sočiety, some artistič pračtičes were on the frontline of the političal struggle. The dissertation assesses whičh pračtičes were supported and in whičh way by international donors, and whičh were not, and therewith shows whičh spečifič artistič pračtičes were stimulated through international intervention. Although this intervention represents a determining fačtor, the dissertation čončludes that it was not dečisive in terms of the čharačter and funčtion of the artistič pračtičes. It is the institution of art that turns out to be the determining fačtor. The dissertation proposes a čonstručtive theoretičal model for the rečognition of weaknesses and potentials of art in the čontext of sočial čhanges, as well as of the possibilities of resistanče against hegemonič čulture and političs. This resistanče čan be realized if the pračtičes suččessfully refer to the problems and čončepts of the historičal avant-gardes and neo-avant-gardes, inčluding also the ambition to overčome their heritage in an avant-garde way.