Религијска слика римске провинције Pannonia Secunda у 4. веку нове ере

Abstract

Teza se bavi religijskom istorijom rimske provincije Druge Panonije (Pannonia Secunda), formirane administrativnim reformama cara Dioklecijana (284-305) na prostoru jugoistočnog dela nekadašnje provincije Donje Panonije (Pannonia Inferior). Hronološki tema je ograničena na 4. vek s obzirom da u to vreme dolazi do krupnih i dalekosežnih promena u religijskoj politici Rimskog carstva. Ovo je period tranzicije između stare helensko-rimske religioznosti i hrišćanstva u razvoju. U toku jednog veka učinjen je prelaz od progonjenog hrišćanstva kao religio illicita iz vremena prve tetrarhije (293-305) do potpuno afirmisanog hrišćanstva kao jedine legitimne državne religije (381). Druga Panonija je tokom 4. veka postala caput Illyrici ne samo kao administrativni i politički centar novoformirane teritorijalne prefekture Ilirik, već i u crkvenom pogledu sedište Sirmijske mitropolije. Podizanje vojno-političkog značaja ove provincije, donelo je rimskoj koloniji Sirmiju rang carskog grada u kome su zbog nestabilnosti donjedunavskog limesa često boravili carevi i dvor. Shodno tome, Sirmij je u progonima hrišćana tetrarhijskog perioda zabeležio najveći broj mučenika u odnosu na ostatak Ilirika. Zapisi o stradanju sirmijskog episkopa Irineja, njegovog đakona Dimitrija, cibalskog lektora Poliona, sirmijske građanke Anastazije i baštovana Sinerota i drugi udarilo je temelj martirološkoj književnosti Ilirika i dalo osnov za poznavanje organizacije i života prvih hrišćanskih zajednica u Drugoj Panoniji. Prvi deo teze proučava ovu bogatu literarnu tradiciju, podrvrgava je istorijskoj kritici i nadopunjuje podacima arheoloških izvora vezanih za kultove mučenika Druge Panonije. Posle legalizacije hrišćanstva i zahvaljujući stalnom prisustvu carske administracije i dvora, Sirmij je za celo područje Ilirika postao glavno crkveno sedište, u kome su se u periodu od 349. do 378. održali crkveni sabori i donete formule vere od velikog značaja za opšti tok istorije hrišćanstva. Tako je značajan segment teze posveće ulozi Druge Panonije u hristološkim raspravama od Nikejskog do Akvilejskog sabora (325-381), analizi sirmijskih sabora i formula vere, ulozi mursanskog episkopa Valensa u crkvenoj politici homojskih pristalica, učenju sirmijskog episkopa Fotina i teološkoj poziciji Germinija Sirmijskog. Hronološki poslednja tema disertacije jeste period konsolidacije nikejskog pokreta na Akvilejskom saboru (381), na kom sirmijski episkop Anemije bio aktivni učesnik i štićenik moćnog Ambrozija Milanskog. Verska konsolidacija Druge Panonije i njeno pristajanje uz trinitarnu teologiju, odigrala se u periodu političke i kulturne dezintegracijom prouzrokovane ubrzanim padom donjedunavskog limesa i varvarizacije panonskih provincija. S obziroma na značajne rezultate arheologije u proteklih pet decenija, autor je na osnovu materijalne ekspresije religije stanovnika Druge Panonije prikazao odlike načina sahranjivanja i formiranje verske topografije najznačajnijih lokaliteta. Autor je sakupio i obradio neobjavljenu rukopisnu građu relevantnu za martirologiju Druge Panonije, kao i neke neobjavljene ranohrišćanske natpise sa ovog područja, koji pomažu u rekonstrukciji religijskog života stanovnika Druge Panonije u 4. veku. Cilj teze bio je sveobuhvatno interdisciplinarno istraživanje ključnog perioda religijske istorije Druge Panonije, praćeno sintezom danas dostupnih izvora, kao polazne tačke svih daljih istraživanja.

The thesis deals with religious history of Roman province Pannonia Secunda, formed in the southeastern part of the former province Pannonia Inferior within the administrative reforms of emperor Diocletian (284-305). The subject is chronologically limited to the 4th century in light of the fact that this period saw fundamental and far-reaching changes in the religious policy of the Late Roman Empire. It is a period of transition from the old Hellenic-Roman religion to freshly institutionalised Christianity. This century witnessed a paradoxical leap from the persecuted Christanity as religio illicita to the fully accepted Christianity as the only legitimate religion. In the 4th century Pannonia Secunda became caput Illyrici not only of the newly-established prefecture Illyricum, but as the religious capital within the Metropolis of Sirmium. The increase of military and political importance of the province brought the Roman colony Sirmium a rank of imperial city, in which due to instability of the Lower Danube limes Roman emperors often dwelt. Consequently, Sirmium listed the greatest number of martyrs in comparison to the rest of Illyricum during the tetrarchic persecutions. Records of martyrdoms of Sirmian bishop Irenaeus, his deacon Demetrius, lector Pollio from Cibalae, Sirmian citizen Anastasia, gardener Syneros and many others became the core of the martyrological and hagiographical literature of Illyricum as well as the foundation for the study of Christian communities in Pannonia Secunda. First segment of the thesis studies this rich literary tradition, subjects it to historical criticism and corroborates it with archaeological evidence coming from the cult of these martyrs. After legalization of Christianity, Sirmium became the main ecclesiastical see, which housed several church council from 349 to 378. These councils brought creeds that influenced Christological disputes in the entire state. Thus a significant segment of the thesis is concerned with the role of Pannonia Secunda in the Christological disputes from the Nicene council to the Council of Aquileia (325-381), analyzing Sirmian councils and formulas, the role of Valens of Mursa in homoian party, theology of Photinus of Sirmium and theological position of Germinius of Sirmium. Chronologically the last theme is the period of Nicenian consolidation in the Council of Constantinople and the Council of Aquileia (381), where Sirmian bishop Anemius was active participant and a protégée of the mighty Ambrose of Milan. However, this religious change in the religious affiliation of Pannonia Secunda's clergy and adherence to trinitarian theology, coincided with political and cultural disintegration of the province due to the collapse of the northern frontier and permanent barbarian settlement within its borders. In view of significant archeological discoveries within the last five decades, the author dedicated a chapter to the material expression of religion of the Pannonia Secunda’s population through forms of burial and cult architecture. The author also collected and analysed unpublished manuscripts relevant to reconstruction of Pannonian martyrology, along with some unpublished epigraphic material which bring beter understanding of religious life of the 4th century Pannonia Secunda. The aim of the thesis was a comprehensive interdisciplinary study of the key period in the religious history of Pannonia Secunda accompanied with a synthesis of most significant sources as the basis for all future research.