Analiza varijabilnosti taksona Ornithogalum umbellatum L. 1753 (Hyacinthaceae) primenom molekularnih markera i anatomsko-morfoloških karaktera

Abstract

Predmet ovog istraživanja je varijabilnost taksona Ornithogalum umbellatum L. 1753. (Hyacinthaceae) na području Srbije i Mađarske. Ovaj najpoznatiji i najrasprostranjeniji predstavnik roda Ornithogalum L. izučava se dugi niz godina sa različitih aspekata: kao gajena baštenska vrsta i kao invazivni korov; kao otrovna biljka i potencijalno lekovita. Sa ekološkog aspekta ove biljke su značajne kao domaćini insektima polinatorima koji su višestruko i u različitim fazama razvića vezani za ove lukovičaste geofite. Veliki areal i prilagođenost različitim tipovima staništa uzrokuju značajnu varijabilnost, koja rezultuje taksonomskom konfuzijom. Jedan od razloga za istorijski prepoznatljive taksonomski i filogenetski nerazjašnjene relacije su područja sa prirodnim staništima populacija O. umbellatum čijem izučavanju nije posvećeno dovoljno pažnje. Jedno od takvih je i ovde istraživano područje. Kako je u Flori Srbije kao podvrsta O. umbellatum opisan i O. umbellatum subsp. divergens (Boreau), analizama su obuhvaćene i populacije ovog taksona. RAPD-PCR metodom ustanovljen je viši nivo genetičkog diverziteta između nego u okviru populacija, bez jasnog geografskog trenda dispozicije ove varijabilnosti. Ovi su rezultati očekivani za poliploidne taksone sa velikim udelom vegetativnog razmnožavanja u reproduktivnoj strategiji biljke, koji su pritom široko rasprostranjeni a u istraživanom području predstavljeni uglavnom relativno udaljenim te izolovanim populacijama. Determinacija genetičke struktuiranosti među ispitivanim genotipovima ukazala je na razdvajanje populacija dva taksona u dva klastera. Rezultate u saglasnosti sa ovim dala je i analiza parametara poprečnih preseka lista, skapusa i plodnika, a ustanovljeni su i diskriminativni anatomski karakteri koji su razdvojili populacije dva taksona. Izdvojeni su pojedini kvantitativni karakteri, kako anatomski tako i morfološki, koji su najviše doprineli varijabilnosti na interpopulacionom nivou. Pokazana je velika raznolikost morfoloških karaktera i heterogenost populacija O. umbellatum, što je u skladu sa podacima u postojećoj litaraturi. Poznato je i da habitus ovih biljaka veoma zavisi od uslova sredine, kao i stadijuma razvića biljke, dok na molekularne markere ovi faktori ne utiču. Sa druge strane, iako primenjena RAPD metoda nije dovoljna za determinaciju filogenetski blisko srodnih taksona poput ovih, pokazala se pouzdanom i efikasnom za ispitivanje diverziteta na populaciono-genetičkom nivou. Stoga je u cilju što sveobuhvatnije procene stanja korišćena kombinacija različitih pristupa, koji su dali usaglašene rezultate, istovremeno dajući uvid u nivo polimorfnosti i struktuiranosti populacija i ukazujući na jedinstvene oblike varijabilnosti morfo-anatomskih karakteristika Sa jedne strane ovo je važno zbog razjašnjenja komplikovane taksonomije, a sa druge zbog značaja ovih biljaka sa aspekta potencijalne koristi odnosno štete za čoveka, ali i iz ugla zaštite biodiverziteta. Uvid u nivo varijabilnosti populacija doprineće adekvatnim strategijama konzervacije i menadžmenta kako ovih biljnih vrsta, tako i insekatskih sa kojima su povezane.

Variability of Ornithogalum umbellatum L. 1753. (Hyacinthaceae) in Serbia and Hungary was analyzed in this research. This most famous and the most widespread taxon in genus Ornithogalum L. has been a research subject for many years for various reasons: as garden plant and invasive weed; for its toxic and pharmaceutical properties. From an ecological point of view those bulbous geophytes are the important host-plants for insect pollinators associated with them in different life stages. Large distribution area and adaptation to diverse habitat types result in significant variability of these plants which is followed by taxonomic confusion. Persisting taxonomic problems arise also from the fact that there are under-investigated regions with native populations of O. umbellatum, such as localities in Serbia and neighbouring countries. Since published floras of these countries include O. umbellatum subsp. divergens (Boreau), analyses involve populations of this taxon as well. RAPD-PCR method revealed higher levels of genetic diversity among than within populations, without distinct geographical trend in the disposition of the variability. These results have been expected for polyploid taxa with high levels of vegetative reproduction, widespread and represented mostly with relatively distant and isolated populations in the given region. Genetic structure analyses have separated populations of the two investigated taxa into two clusters. Analyses of the anatomical characteristics of the leaf, scapus and ovary cross-sections have shown results in accordance with those. Discriminative characters which divided populations of the two taxa were determined. Distinctive quantitative characters, both anatomical and morphological, which have contributed the most to the interpopulation variability, were singled out. Great diversity of morphological characters and population heterogeneity of O. umbellatum has been shown, which was already described in literature dealing with the subject. Additionally, the high diversity is explained by the fact that habitus of those plants with very plastic phenotypes is influenced by environmental conditions and life stage of the plant. Those factors do not affect molecular markers; however techniques like RAPD-PCR could not be used independently for characterization of phylogenetically close taxa such as these. Nevertheless, RAPDs proved to be a reliable and efficient method suitable for distinguishing genetic differentiation on population level. Therefore, combination of different approaches was used in order to give comprehensive assessment of the situation. The results were consistent, revealing the levels of populations’ polymorphism and structure, as well as certain variations of morpho-anatomical features. This is important in the light of complicated taxonomy clarification, and on the other hand from the aspect of potential value or harm of these plants to humans. In terms of biodiversity conservation, insight into population variability levels might contribute to adequate management strategies for both plants and insects related to them.