Odnos tradicije i modernizacije u oblastima priključenim Srbiji posle Berlinskog kongresa; Leskovac (1878-1941)

Abstract

Tekst koji sledi rezultat je višegodišnjeg istraživanja modernizacijskih procesa u Leskovcu i okolini, od njegovog priključenja Srbiji na osnovu Berlinskog ugovora 1878. godine, do početka Drugog svetskog rata, kada ti procesi prestaju po započetom modelu. Dejstvo svih modernizacijskih vidova na promene u organizaciji političkog života, društva i ekonomije, posmatra se u odnosu na postojeću tradicionalnu osnovu, na interakciju tradicije i modernizacije, ali i u odnosu na postojeće šire okruženje. Modernizacijski procesi u Srbiji, kao i drugim balkanskim državama nastalim posle sticanja nezavisnosti od Osmanskog carstva počeli su decenijama ranije, kreirajući nacionalne specifičnosti na razvojnom putu svake nacije ponaosob. U okviru tih država, mnoge lokalne sredine, kao Leskovac u Srbiji ili prvi industrijski centri u Bugarskoj, odlikovali su se sopstvenim specifičnostima, ali, pre svega, burnim industrijskim razvojem, koji je znatno doprineo bržoj i kompleksnijoj društvenoj modernizaciji. Oni modernizacijski procesi koji se tiču demokratizacije političkog života, nastajanja i funkcionisanja institucija, odnosno stvaranja osnove za razvoj modernog društva, započeli su kao direktan upliv države u organizaciju novooslobođenih krajeva po zapadnoevropskom modelu. Parlamentarni sistem i postojeći modernizirajući potencijali u Srbiji, koje ''Novi krajevi'' nisu imali, nastali su kao rezultat dugotrajnih modernizatorskih nastojanja srpske intelektualne elite, a proširenjem na četiri nova okruga posle srpsko-turskih ratova, omogućili su da se država pojavi na tom području u ulozi prvog modernizatora. Rezultati istraživanja potvrdili su tačnost hipoteze da su akumulirani trgovački kapital, sirovinski resursi, demografski potencijal, kao i specifični elementi tradicije na priključenim teritorijama, uticali kroz proces institucionalizacije posle priključenja Srbiji, na uspešnost i posebnost modernizacije u Leskovcu. Iako je proces prilagođavanja evropskom modelu započeo sa zakašnjenjem od četiri decenije u odnosu na oblasti koje su od početka državnosti bile u sastavu Srbije, on je u mnogim segmentima bio brži, i ubedljiviji, u čemu se sadrži intelektualni problem, odnosno paradoks vredan istraživanja. Do sada je kroz literaturu samo konstatovan brži tempo razvoja u Leskovcu, ali se problemu nije uvek pristupalo eksplanatorno. Istraživanje načina na koji se Leskovac transformisao iz orijentalne naseobine u grad koji teži evropskom načinu života, otkrilo je množinu sinergičnih tokova svih segmenata života, u okviru modernizacije političkog sistema, ekonomije i društva. Nesrećne istorijske okolnosti uticale su na fizički nestanak mnogih izvora pomoću kojih bi se dobila potpunija slika ovog perioda. Ipak, na osnovu analize sadržaja raspoloživih dokumenata, pokazalo se da je Leskovac u periodima pre i posle Prvog svetskog rata, uz bujanje lokalne ekonomije doživljavao suštinski modernu, burnu, brzu i celovitu transformaciju. Legitimnost ovakvom pristupu daje i promena metodologije kod novijih teorija modernizacije koje se opredeljuju za bavljenje konkretnim slučajevima, umesto tipologijama i raspravom na nivou apstrakcije.

The text that follows is the result of the long-term research study of modernization processes in Leskovac and its surroundings, from its accession to Serbia under the Treaty of Berlin in 1878, to the beginning of the Second World War, when these processes ceased under the model from the beginning. The effect of all the modernization aspects of changes in the organization of political life, society and economy is considered in relation to the existing traditional basis, the interaction of tradition and modernization, as well as in relation to the existing wider environment. Modernization processes in Serbia, as well as other Balkan states that emerged after gaining independence from the Ottoman Empire had begun decades ago, creating national specifics on the development paths of each nation individually. Within these countries, many local environments, such as Leskovac in Serbia or the first industrial centers in Bulgaria, distinguished themselves with their own specifics, but, above all, turbulent industrial development, which significantly contributed to a faster and more complex social modernization. Those modernization processes related to the democratization of political life, the emergence and functioning of institutions, and the creation of a basis for the development of a modern society, began as a direct influence of the state in the organization of the newly liberated regions according to the Western European social model. The parliamentary system and the existing modernizing potentials in Serbia that the ''New regions'' did not have before, emerged as a result of the long-lasting modernization efforts of the Serbian intellectual elite, and by expanding into four new districts after the Serbian-Turkish wars, enabled the state to appear in that area as the first modernizer. The results of the research confirmed the accuracy of the hypothesis that accumulated trading capital, raw material resources, demographic potential, as well as the specific traditional elements in connected territories, influenced through the institutionalization process after joining Serbia, on the success and specialty of the modernization in Leskovac. Although the process of adapting to the European model began with a delay of four decades in relation to the areas that 7 had been part of Serbia since the beginning of statehood, nevertheless it was faster and more convincing in many segments, containing an intellectual problem, that is, a paradox worth researching. So far, it has been published in literature only a faster pace of development in Leskovac, but the problem has not always been explanatory approached. The study of the way how Leskovac transformed from an oriental settlement into a city that strives for the European way of life has revealed the plethora of synergistic flows of all segments of life within the modernization of the political system, economy and society. The unfortunate historical circumstances have affected the physical disappearance of many sources, which would give a more complete picture of that period.Still, based on the analysis of the available documents, it turned out that Leskovac, in the period before and after the First World War, experienced with the flourishing of the local economy an essentially modern, turbulent, fast and comprehensive transformation. The change in methodology also provides legitimacy of this approach in recent modernization theories that are determined to deal with specific cases, rather than typologies and discussion at the abstraction level.